صادق هدایت به روایت سید احمد فردید / ناگفته هایی درباره هدایت از زبان فردید

‘

سید احمد فردید: هدایت اندیشمندی بی‎نظیر و بیزار از ناراستی‎های روزگاری رسوا بود!

اندیشه های صادق هدایت 

سید احمد فردید

متن زیر یکی از مهمترین نوشته‎هاست درباره صادق هدایت، اهمیت آن نه به دلیل طرح نکاتی تازه و بدیع درباره هدایت (هرچند که از این جهت هم خالی از ارزش نیست)، بلکه  از آن روست که توسط سید احمد فردید نوشته شده است.  چهره ای که اگر اندک شناختی درباره او و مواضع فکری و فرهنگی‎اش داشته باشیم، حرفهای او می‎تواند پاسخی باشد برای انگشت‎شمار چهره‎های مغرضی که هدایت را یک مزدور امپریالیسم توهم کرده اند که همه جریانها مشکوک و وابسته دست به دست هم داده‎اند تا برای او شهرتی کاذب رقم بزنند و نظایر این حرفها که بیشتر شوخی‎ست و  چنان سطحی‎نگرانه که گویی نویسندگان این دست مطالب فکر نمی‎کنند که خوانندگان اندک درکی داشته باشد، نسبت به برداشت‎های محیر العقول آنان شک می کنند. چنین رویکردهایی چنان مغرضانه ‎است که اگر در میان حرف‎های گویندگا‎ن‎شان معدود حرف حسابی هم باشد، جدی گرفته نمی شوند.

***

اندیشه های هدایت

سید احمد فردید

 

همدمی با او را بسیار خوش می داشتم، هیچ گاه همنشینی چون او نیافتم که به تعاطی و تبادل فکری جدی و بی غرضانه با او بپردازم.

من اگر با صادق هدایت دمخور و همدم و هم زبان هم نمی بودم و می‎خواستم که او را از دیدگاه فلسفی بشناسانم، می‎بایستی کتابی بزرگ می‎نوشتم.

من در زمینه انتقاد ادبی و هنری و در نتیجه آثار هنری، به حوزه‎ای از حوزه‎های فلسفی تعلق دارم که نقد و تحلیل‎های آن، با آن چه که امروزه به نام نقد و تحلیل در کشور ما انجام می‎شود، جهت اشتراکش بسیار ضعیف است، و بنابراین تعبیرات من نیز در این زمینه، بی توضیحات مفصل نخواهد توانست برای دیگران معنی و مفهوم محصلی داشته باشد…

بر این باور هستم که صادق هدایت بر روی هم نویسنده‎ای بود “نیست انگار”؛ آدمی بود که مانند همه هنرمندان و نویسندگان باختر زمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آن چه برای او اصالت داشته باشد همان “من”و “ما”ی انسانی باشد نه حق و حقیقت به طور مطلق مراد من از “نیست انگاری” که خود مستلزم “خودبنیادی” است، همین نیست انگاشتن حق و حقیقت است. کوتاه سخن آنکه هدایت پیش از هر چیز، قلندر مآب و عارف منش بود اما قلندر مآب و عارف منش فرنگی مآب . او از دیدگاه من یک “صوفی فرنگی” بود. با این تعبیر هرگز نمی‎خواهم که او را تحقیر کرده باشم؛ چه در زمانه ما قلندر مآبی به مفهومی که در سده های میانه داشت، پاک بی‎معنی است و امری است تقریبا محال .

 

در سخن از هر کس می‎شود از هنر های او چشم پوشید و تنها عیب‎های او را در نگریست؛ یا عیب هایش را به یک سو نهاد و برهنرهای او چشم گشود. من در این جا از جنبه های شخصی و جهات غیر عادی هدایت دیده فرو می بندم و تا می توانم  سخن از جنبه های مثبت او می‎گویم. اما این نکته را نا گفته نمی‎توانم گذارد که باور من، یکی از ویژگی های پاره ای از جریان های فکری سده بیستم “نیست انگاری” است که به ویژه اگر با “پسیکانالیز” پیوند و بستگی پیدا کرده باشد، خالی از انحرافات زننده غیر انسانی و  در یک کلمه “بی آزرمی” نیست؛ و گزافه گویی نیست. اگر بگویم که در کشور ما هنر تا اندازه‎ای با بی آزرمی در آمیخته است. حالا مراد من از بی آزرمی چیست؟ این خود از نکته های بسیار باریک و مهم فلسفی است و جای طرح آن این جا نیست.

 

حیات شخصی صادق هدایت مانند هر نویسنده و هنرمند بزرگی خالی از جهات غیر عادی که معمولا به انحراف تعبیر می شود نبود. انحرافی که ادبیات آمیخته به پسیکانالیز می‎تواند برحدت آن بیفزاید؛ ولی با همه این احوال هدایت نویسنده و دقیق تر بگویم: متفکر صادقی بود. برخلاف درو بری ها و حواریونش که به باور من از ریشه و بن هیچ گونه پیوندی به صادق هدایت نداشتند و نمی توانستند ژرفای اندیشه های والای او را دریابند و دردهای بزرگ فلسفی و جهان وارستگی و آزادمنشی او را بفهمند؛ تنها هرزه درایی ها، مسخرگی‎ها، دلقک بازی‎ها، و خودنمایی‎های کوته اندیشانه و بند و بست‎های زیر جلکی برخی از آنان به خوبی نشان دهنده مایه و پایه اندیشه های آنان بود…

در هنگام آشنایی و دوستی با هدایت من دبیر بودم؛ و هم دانش پژوهی کوشا. پرورش من آخوندی نبود اما چون جز فلسفه، رشته های دیگر چندان چنگی به دلم نمی‎زد، و اشتغال به فلسفه را هم جدی گرفته بودم از همان آغاز کار دریافتم که “تعاطی فلسفه جدید” بدون نگرشی در فلسفه اسلامی معنی نخواهد داشت. از این روی  در آن زمان همراه با فلسفه جدید به فلسفه قدیم نیز می‎پرداختم و در آن فرو می‎رفتم. در این دهگذر هدایت از کسان انگشت شماری بود که مرا در کار خود تشویق می‎کرد و دم او تا بدان پایه پاکدلانه و گرم بود که در زندگی معنوی من تاثیر بسیار نهاد.

به نزد من هدایت یک نویسنده و هنرمند به معنی و مفهوم معمول نبود. او پیش و بیش از هر چیز مرد اندیشمندی بود که از ناراستی روزگار و بی مهری زمانه رسوایی که در آن می‎زیست بیزار گردیده بود. به تعبیر “کیرکه گور” متفکری بود”سوبژکتیو”بی آنکه شیوه اندیشه و تقرر ظهوری (اگزیستانس) او مانند “کیر که گور” فراروی خدای او باشد.

هدایت هیچگاه به مارکسیسم نپیوست، و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تاثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روسی (مانند آثار داستایوسکی) در او بخشیده بود. وانگی، نوعی نزدیکی او با برخی از جریانات زمان بازنمایاننده سرکشی و شورش خوی آزادمنش او بود که سال ها در زیر فشار زورگویی وزورتویی مثل خوره روح او را خورده و فرسوده بود.

هدایت در این سرکشی و شورش نیز که من به آنارشیسم تعبیر میکنم، جدی بود و شاید بتوان گفت که شوخی های تند و بی‎پروا و “زشت” و “رکیک” برمی‎انگیخت، نیز از همین چشمه سرچشمه می‎گرفت. در بیش تر به اصطلاح “دلقک بازی”های او، سوگنامه دردناکی نهفته بود.

هدایت درآغاز جوانی چندی از “شووینیسم” بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تاثیر گرفت ولی به هر حال با دین اسلام از نظر اصولی کار نداشت و در این زمینه چنین می‎اندیشید که: درخت را از میوه‎اش باید شناخت؛ و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‎سنجید…

هدایت با همه شوخی‎هایش مردی بود بسیار آداب دان و مودب و از همین روی با بسیار کسان که به نظر من هیچ گونه پیوند و بستگی فکری با آنان نداشت ولی آنان بعدها خود را “دوست” او خواندند و نام پاک او را مایه سود جویی های خویش کردند، به کجدار و مریز رفتار می کرد و با همه شوخی ها و نیشخندها و ریشخندهایش کاری نمی‎کرد که دیگران از او برنجند. با این همه بایستی بیفزایم که هدایت “غرب زده” بود و غرب زده خوبی هم بود. هدایت در تظاهرات صوفی مآبانه و قلندرانه بیش‎تر از شیوه آزاد اندیشی  غربی در پهنه ادب و هنر مایه کرفته بود.

اشاره به غرب زدگی کردم. بایستی یاد آور شوم که معنایی که من از غرب زدگی می خواهم با آن چه که در این باره شادروان جلال آل احمد نوشته است بسیار فرق دارد. در نظر من، غرب زدگی از لحاظ فلسفه تاریخ مطرح است.

صادق هدایت در عین حال هم مردی منفرد و به اصطلاح فرانسوی‎ها originel بود وهم مردی اصیل و باز به اصطلاح فرانسوی ها original تا آن جا که من در ایران در زمینه هنر و ادب کم‎تر کسی را با این وصف می‎شناسم. غرب زدگی هدایت آمیخته و آلوده به هوس‎های پست و زبون مال و منال و جاه و مقام نبود.

من همدمی و هم سخنی با صادق هدایت را بسیار خوش می داشتم و پس از او هیچ گاه همنشینی نیافتم که بتوانم به تعاطی وتبادل فکری جدی و بی غرضانه با او بپردازم. رابطه من با صادق هدایت با رابطه دیگران با او صورت دیگری داشت. من برای دیدار او  به کافه فردوسی می رفتم و گاه روی میداد که ساعت ها در مجلس هدایت در کافه های می‎نشستم تا بتوانم ساعتی با او خلوت کنم و خوشبختانه از این اوقات خلوت با هدایت زیاد داشتم. سر میز هدایت در کافه، اگر دیگران هم نشسته بودند، من خاموشی می‎گزیدم و تنها گوش بودم و از شما چه پنهان از دری وری ها و ولگویی ها و هرزه درایی‎ها و شوخی های رکیک دورو بری های هدایت که آمیزه ای از رکاکت… شرقی با پورنورگرافی غربی بود، بسیار و حتی گاه بسیار احساس بیزاری و دل به هم زدگی می کردم.

گفتگوی من و هدایت بیش تر مربوط به مسایل اساسی و اصولی و به یک معنی فلسفی بود. کتاب هایی به یکدیگر می‎دادیم و می‎خواندیم و آن گاه در زمینه متن کتاب با هم به گفت و گو می پرداختیم. هدایت از بحث های خشک منطقی و اقتصادی و دیالکتیکی بی اندازه بیزار بود. از این روی من آن دسته از کتاب هایی را که می دانستم به خواندنش می‎گراید به او می‎دادم و او به تعبیر خودش آن‎ ها را “کفلمه”می‎کرد.

بی گمانم که در زندگی هدایت داستان عشقی دریغ آمیز و دردناکی نهفته بوده است و شاید آن عبارت بوف کور: “در زندگی زخم هایی هست که مثل خوره روح را در انزوا می خورد و می تراشد…” با این داستان پیوندی داشته باشد. اگر چنین باشد می توان آن را با آن چه که “کیرکه‎گور” به نام “خار زیر پوست” خوانده و گویا با اشاره ای به راز زندگی عشقی او است، سنجید.

من با برخی از تمایلات که هدایت گاهی بدان تظاهر می‎کرد، سخت مخالف بودم و حتی چند بار با هم در این زمینه به بحث های فلسفی و روان شناسی پرداختیم و هدایت نمی‎دانم از چه رو، بسیار دلش می خواست که مرا به آن وادی بکشاند، اما نشد.

چنین می اندیشم که تظاهر هدایت به این حالت یک گونه واکنش ساختگی او بود در برابر شکست عشقی خود به زنی؛ و خودداری شاید عمدی او از زناشویی با آن زن (درست مانند کیرکه‎گور و دلداه‎اش).حال این “خودداری ” از زناشویی از ملاحظات خانوادگی یا چیزهای دیگری سرچشمه می گرفت، نکته‎ای است که باید روزی روشن شود.

آن چه می دانم صادق هدایت در برابر زن های فرنگی واکنش خوبی داشت و با آنان زود گرم می گرفت و خودمانی می‎شد اما در برار زنان ایرانی چنین نبود و از آنان اغلب خوشش نمی آمد.

در این که برخی ادعا کرده اند که هدایت را در نوشتن آثارش کمک کرده‎اند بایستی بگویم برخلاف برخی از کسان که به شیوه قرون وسطی به عبارت پردازی‎های ادیبانه و متذوقانه گراییده‎اند، هدایت در هنر و ادب هرگز فرمالیست نبود و با phraseologie   هیچ گونه سازش نداشت:

قافیه اندیشم و دلدار من                        گویدم مندیش جز دیدار من

توجه هدایت بیش از همه به مفاد و مضمون بود نه به هیبت تالیفی لفظی و ظاهر و صورت آن.به کاربرد ضرب المثل های عوامانه در نوشته هایش را نیز به یک معنی بازگو کننده بیزاری او از فرمالیسم تا بدان جا برایش بی ارج و بی‎معنی بود که معمولا نوشته های خود را به برخی از ادیبان فرمالیست – که گاه هیچ گونه پیوند و بستگی با جهان اندیشه او نداشتند – می پ‎داد و به زبان ویژه خویش به آنان می گفت: بگیر بخون و عباراتش را هرجا دیدی شکسته بسته‎س درست کن.

گاهی برخی از نوشته هایش را به این حقیر هم می‎داد که بخوانم و از آنها یکی “زند و هومن یسن” است که من در برخی از عبارات آن دست بردم.

هدایت آدمی اجتماعی نبود . منظورم این است که sociable  بود اما  social   نبود و این خود حسن او بود. رفتارش با دیگران تفاوت داشت؛ بدین معنی که رفتاری هنرمندانه داشت. منظورم این نیست که او را “فرد کامل” دانسته باشم. او هم بشری بود میان دیگران. درست مانند خود من . چنان که گفتم روحاو معنا میستیک بود ولی میستیک او را زمانه خراب کرده بود و به هر صورت ادیبانه خودبنیادانه باختر که در آن زمان جوش و خروش بیش‎تری داشت در او تاثیر بخشیده بود. به کسانی چون “آرتور شنیتسلر” که پسیکانالیز در او اثر نهاده بود و هم از مایه عرفانی خاور بهره‎مند گردیده بود.

سخنم را ره این عبارت پایان می‎بخشم که: صادق هدایت از فرد و شخصیت نامکرر، یعنی از آدمی که دیگران معمولا به‎صفت بی‎نظیر وصف می‎کنند، بهره‎هایی داشت که من اکنون هرچه در ذهنم می‎جویم، در شاگردان حوزه  ادبی او کسی را نمیابم که اندک همانندی با او داشته باشد. با ادای اشخاص نامکرر در آوردن که کسی، شخصی نامکرر نمی شود! بلکه این ادا و اصول ها به‎هرگونه و به هر رنگش که باشد نوعی “قردی بازی ” است. نمونه هایی از این “قردی بازی”ها را خودتان میتوانید در برخی از کسانی که دنبال هدایت راه می‎افتادند وو خود را به او می‎بستند و بعدها مدعی شدند که محرم و دوست او بودند، بیایید همه آنان که ادعای موهوم دوستی باهدایت را وسیله “شهرت” و “ترقی” خود محرمیت خود با‎‎ هدایت دم زدند غافل از آنکه هدایت مثل بعضی اشخاص نان به نرخ روز نخورد؛ مثل بعضی ها تملق هر کس و ناکسی را نگفت؛ و بالاخره مثل بعضی ها عکس خود را در حالی که گربه‎ای را در بغل گرفته است در مجله سخن چاپ نکرد…

*برای اجتناب از طولانی شدن مطلب، بخشهای کوتاهی از آن که به ذکر نکات حاشیه ای اختصاص داشت کوتاه شده. / مد و مه

 

*******

پیوست:

سیمای فردید در نامه های صادق هدایت

 

 

همانطور که محمد منصور هاشمی در کتاب " هویت اندیشان و میراث فکری احمد فردید" یادآورشده است ، دوستی و ارتباط صادق هدایت و احمد فردید که یکی آغازگر ادبیات نوین و دیگری آغازگر فلسفه جدید ایران است شایسته توجهی ویژه است. میدانیم که احمد فردید خود در دو تقریر مستقل به صادق هدایت و دوستی خود با وی پرداخته وهمچنین در موارد متعددی در سخنرانیهای خود به صادق هدایت اشاره نموده است. هدایت نیز تا آنجا که میدانیم از فردید در نامه های خود به شهید نورائی و در حاشیه "گزارش گمان شکن" نام برده است. در این نوشته فعلا مطالبی که صادق هدایت درباره فردید نوشته است آورده میشود تا شاید مورد استفاده کسانیکه که میخواهند درباره این دو مطلبی بدانند و یا بنویسند قرار گیرد. یاد آور میشود تا کنون علاوه بر محمدمنصور هاشمی در "هویت اندیشان و میراث احمد فردید"، تا آنجا که نگارنده مطلع است از قدیمیها رضا براهنی (صادق هدایت و دکتر فردید، مجله نگین ش ۱۹ خرداد ۱۳۵۳، ص ۱۴ ـ۱۶ و ۶۰ ـ ۶۳) و داریوش آشوری (اسطوره فلسفه در میان ما ، سایت نیلگون ، فروردین ۱۳۸۳) و از جدیدیها کوروش عموئی (اندیشه های هدایت از منظر سید احمد فردید ، نشریه اینترنتی کافه داستان) و مهدی پاکنهاد (بوف کور خانه ما،خردنامه همشهری، آبان ۱۳۸۴)مطالبی درباره فردید و هدایت نوشته اند. البته اگر از نوشته کورش عموئی که صرفا مقدمه ای برای انتشار مجدد تقریر استاد فردید با عنوان "اندیشه های هدایت" است، بگذریم سه نوشته دیگر بنظر میرسد بیشتر با قصد "کوبیدن" فردید و با تصور جوابگوئی به اقدام مشابه فردید در مورد هدایت و دیگر روشنفکران(البته به زعم نویسندگان مطالب) تالیف شده است و حتی در این راه کشفیاتی نیز بعمل آمده است. از جمله اینکه داریوش آشوری کشف نموده که پیرمرد خنزرپنزری بوف کور احمد فردید بوده و مهدی پاک نهاد این کشف را ترقی داده و استاد احمد فردید را بوف کور خانه خودشان تشخیص داده است.

نوشته های هدایت درباره احمد فردید:

الف) در "گزارش گمان شکن"

این نوشته که ترجمه صادق هدایت از یک متن "پهلوی" است در سال ۱۹۴۳ (۱۳۲۱ یا ۱۳۲۲) بچاپ رسیده است. هدایت در حاشیه صفحه ۴۸ این کتاب مطلبی را در باره ریشه مشترک احنمالی دهر و دیرند نقل میکند و مینویسد "این یادداشت را لطفا آقای فردید به اینجانب مرحمت کردند" (نقل از: هویت اندیشان و میراث فکری احمد فردید، صفحه۳۲)

ب) در "نامه های هدایت به شهید نورائی"

در مجموع هشتاد و دو نامه ای که هدایت از تهران در فاصله سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۹ به پاریس برای شهید نورائی فرستاده در ۱۶ نامه ذکری از فردید هم بمیان آورده است و تنها یکی دونفردیگر هستند که در این حد نام آنها آورده شده است. آنچه که در باره فردید در این نامه آمده عبارت است از:

اردیبهشت ۱۳۲۵ :

"و بعد هم شورای سر دبیری مجله سخن بود. آقایان دکتر مهدوی و فردید هم حضور داشتند"

آبان ۱۳۲۵:

"Etre et Neat (هستی و نیستی) سارتر را دکتر مهدوی برای فردید فرستاده است"

آذر ۱۳۲۵ :

" دنباله مقالات دو روز است که در روزنامه چاپ میشود. طبری خیلی اظهار شادی کرد و بچه ها بسیار ممنون هستند. خودم همه آنرا خواندم و میخواهم بگویم از قسمت اول بهتر بود. فقط آقای فردید با این جریان مخالف است و امروز در کافه میگفت که فلان پرفسور که کتاب روانشناسی او در فرانسه کلاسیک است، چنین حرفهائی نمیزند. جلوی بچه ها دهنش گا… شد. موجود ضعیف و کله خشکی است. معتقد است حمال اروپائی از علمای ایرانی بیشتر چیز میفهمد! خودش را اروپائی میداند! گویا به وسیله intuition [شهود] به آن پی برده است. در شماره ۵ سخن که تازه درآمده مقاله عجیبی راجع به نمودشناسی نوشته که خواندنی است".

بهمن ۱۳۲۵ :

"گویا فردید مشغول اقداماتی است برای اینکه به اروپا بیاید. مدتی است که از جرگه ما سخت پرهیز میکند. برای تکمیل نمونه ایرانیها در اروپا بد نیست".

اسفند ۱۳۲۵ :

"علاوه بر آنها عده ای هم استاد و دبیر از جمله آقای فردید برای مطالعات به فرانسه خواهند آمد".

فروردین ۱۳۲۶ :

" محتمل است در ماه آینده عده ای شاگرد و چند نفر از معلمین وزارت فرهنگ از جمله آقای فردید به اروپا حرکت کننند. البته این موجودات با کشتی خواهند آمد".

اردیبهشت ۱۳۲۶ :

"ده دوازده روز پیش استادانی که برای تکمیل معلومات به اروپا اعزام و از جمله فردید با آنها بود حرکت کردند".

مرداد ۱۳۲۶ :

"شرح ملاقات با فردید ر انوشته بودید. خانلری میگفت با هیدگر ملاقات کرده و هویدا میگفت هیچ فرقی نکرده. او هم موجودی است بدبخت با وسواسهای مخصوص به خودش اما رویهمرفته نسبت به موجودات میهنی دیگر استحقاقش بیشتر است مطلبی که واضح است هیچکدام از آقایان چه فرنگ بروند و چه نروند هیچ غلطی نخواهند کرد فقط برای شکم و زیر شکم خودشان است. هرچه باید بشود میشود به ما مربوط نیست. اصلا چیزی وجود ندارد که بهتر یا بدتر بشود. برای من بن بست است. هیچ علاقه ای نمیتوانم داشته باشم".

مرداد ۱۳۲۶ :

"همه سیاستمدار و مستفرنگ شده اند. باید یکسال دیگر فردید را ببینم که چه originalite [ابتکاری] از خودش بروز میدهد. اینهم یکجور تفریحی است".

تیر ۱۳۲۷ :

"اما از چیزی که تعجب میکنم activite [فعالیت] سارتر است . به نظر من پیس les mains sales [دستهای آلوده] از همه آنها بهتر بود. حتی مجله اش هم خوب است. همین که شروع کردم نتوانستم زمین بگذارم. تا عقیده فردید چه باشد.جوابش را ندادم لابد با من کارد و پنیر شده مثل خیلیهای دیگر. تصمیم گرفته ام همه را با خودم کارد و پنیر کنم"

تیر ۱۳۲۷ :

"کتاب roshefort [روشفور] کافکا را پارسال فردید برایم فرستاده بود و لازمش نداشتم"

تیر ۱۳۲۷ :

"سه جلد کتابی که برادر دکتر بدیع به من داد آنها هم مرحمتی فردید بود. هر وقت اورا دیدید از قولم تشکر کنید"

شهریور ۱۳۲۷ :

"کاغذی هم از فردید داشتم مژده زناشوئیش را به من داده بود. گویا دست وپایش را جمع میکند که به میهن عزیز برگردد. این جوان اعرابی نوشته بود مجله ای را که از او خواسته بودم به هویدا سپرده که برایم بفرستد(این حکات مال یکسال قبل است) ولیکن مجله نامبرده نرسید

خرداد ۱۳۲۸ :

به هر حال از طرف من به لپ یا لمبر خانم فردید یک وشگان آبدار بگیرید. معلوم میشود آخرش غواسق جسمانی بر ربوبیت سبحانی غلبه میکند! حالا زهرش را چه جور خواهد گرفت؟".

دی ۱۳۲۸ :

"چطور فردید ماندگار شده است؟ مگر به پول دولت آنجا نیست؟

سال ۱۳۲۹ :

"راستی اگر فردید را دیدید از کتابهائی که اخیرا به آدرسم فرستاده تشکر بکنید. کتابهای انترسانی[جالبی] است که احتمال دارد به درد خودش بخورد. به هر حال برایش نگه میدارم در صورتیکه دیدارمان به روز قیامت نیفتد".

سال بعد از این مکاتبه یعنی سال ۱۳۳۰ صادق هدایت پس از چند ماه اقامت در پاریس در همانجا به زندگی خود خاتمه میدهد.

‘