این مقاله را به اشتراک بگذارید
مروری بر کتاب «آذرخشی از جنبش‌های ناگهان»
شعر معاصر و چهار جریان
«آذرخشی از جنبش‌های ناگهان» کتابی است گردآمده به دست سیدحمید شریف‌نیا و ابراهیم رییسی. این کتاب که از طرف نشر بوتیمار منتشر شده آنتولوژی بخشی از شعر معاصر ایران در دهه‌های چهل و پنجاه است و در واقع جریان‌های «موج نو»، «شعر دیگر»، «شعر حجم» و «شعر موج ناب» را دربر‌می‌گیرد. جریان‌هایی که هر یک تلقی‌ای از شعر ارایه دادند که با جریان شعری رایج در زمانه‌شان متفاوت بود. در آغاز کتاب مقدمه‌ای مفصل آمده است و گردآورندگان کتاب در این مقدمه، ضمن توضیح رویکرد خود در انتخاب شعرهای مجموعه و روش و دلیل این انتخاب، تبارشناسی مفصلی نیز از شعر ایرانی ارایه داده‌اند. در بخشی از مقدمه کتاب، درباره این کتاب و گردآوری آن چنین می‌خوانیم: «در این گردآوری، معرفتی در عرضه است که بیشتر جمال‌شناسان در گردشده‌ها، در پی آن می‌گردند و زوایا و خبایای آن را درمی‌یابند و حاجتی به تکمله‌ها و حاشیه‌ها، مقدمه‌ها و موخره‌ها ندارند. اما در بسط این معرفت نیز باید نکتی نموده‌اید تا اهل فن، ما را اهل تفنن نینگارند اگرچه در نصب حق، مصیب نباشیم. اما اهل تحقیق می‌دانند که وجوب این دیباچه صورت‌بندی آن چیزی‌ست در گردآوری؛ که می‌خواهیم بدان معرفت تاسیسی، واقف شویم و واقف کنیم که در ساختن، ساخته می‌شویم. روش ما تا آنجا که بخواهیم به زیر عنوان «بودن‌شناسی شعر در مطبوعات دهه چهل و پنجاه» وفادار بمانیم، رعایت انتخاب‌هامان از برگزیدگانی بود که به حوزه جمال‌شناختی معطوف به معرفت ما کمک می‌کرده است و نه تمامی شعرها یا شاعران ممکن که از حوصله تحقیق و کتاب خارج بود و در بسیاری موارد به مطلوب کمکی نمی‌کرد.
بیش می‌دانید که در آن دهه‌ها، تولید شعر و شاعر به مرز انبوهی رسیده بود؛ که مثلا سال ١٣۴۶ تقریبا ٣٠٠ شاعر در یک جریده معرفی شد… بنابراین، در این یک مورد محق هستیم که به دنبال نخ و رشته‌ای باشیم که ساحت معرفتی ما را از آن دهه مستفید کند. دو دیگر که کار ما با آذرخش‌ها بود، ماندگارها؛ موثرها، آنها که پیشرو بودند؛ شاید فرصت و مقامی دیگر در مجلدی دیگر بشود به پیروان آنها پرداخت که الحق رگه‌های تاریخی و ادبی مهمی محسوب می‌شوند. اما نه در این مجلد که غایت روش‌شناسانه‌اش، قصد تفکیک، تلخیص و تعریف و بازتعریف سره‌ای است به‌جا‌مانده از خروار‌خروار غلط‌ها و اغماض‌ها و سکوت‌های مساله‌برانگیز.
سه دیگر، اینکه مطمئنیم چه می‌خواهیم. جریان‌های راستینی از شعر که پس از پنجاه سال هنوز اصالت خود را از دست نداده‌اند. دو تای آن تقریبا خیلی پرداخته‌شده، بی‌آنکه پرداخت شود: «موج نو» و «شعر حجم». یکی در سکوت روشنفکری و تن‌ندادن به دبستان‌های ادبی روز، مهجور ماند – «شعر دیگر»؛ و یکی اگرچه زود جنبید ولی در ضعف گفتمان و اثر، دیر نطفه بست و لیدر (پیشوای) تئوریکش فرصت نیافت تا بیانیه‌ای که در اقتراح و تقریر بود به سرانجام برساند: «شعر موج ناب» یکی از پرسش‌هایی که در مقدمه کتاب به آن پرداخته شده این است که «چرا شعر دیگر رسانه ملی ما نیست؟» یا «چرا شعر دیگر رسانه فرهنگی ملی ما نیست؟». کتاب آذرخشی از جنبش‌های ناگهان، همانطور که گردآورندگانش در مقدمه اشاره کرده‌اند نه شامل همه گفتمان‌های شعری دهه‌های چهل و پنجاه که شامل چهار گفتمان شعری آن دوره است: «دهه چهل شمسی منتهی به دهه پنجاه شمسی مملو از گفتمان‌های اجتماعی، سیاسی و هنری است که هر یک داعیه‌دار جهان‌شمولی و محق‌بودن هستند. از میان این گفتمان‌ها، ما شعر موج نو، دیگر، حجم و موج ناب را با پرش‌هایی به گفت‌وگو واداشتیم.» آن‌گاه به هر یک از این چهار گفتمان و آسیب‌شناسی آنها پرداخته شده است. همچنین در این مقدمه اشاره‌ای انتقادی هم به گفتمان شعری موسوم به «دهه هفتاد» شده است: «… در گفتمان دهه هفتاد دال‌های سرگردان بی‌شماری را سراغ داریم، اما نهایتا اینها در یک گفتمان ادبی، مفصل‌بندی نمی‌شوند و این گفتمان از همان ابتدا نام کلی و تاریخی «دهه هفتاد» به خود می‌گیرد. با پیشنهادهایی عموما تکراری، ابتدایی و تاریخ‌مصرف گذشته.» پرسشی که در این بخش پیش کشیده شده این است که از بین گفتمان‌های مطرح‌شده در کتاب، «چه اندازه گفتمان شعر دیگر، فرصت حیات در شعر فارسی دارد؟ آیا به‌واقع این زیست‌گفتمانی، مشابه سال‌های دهه چهل از آبشخور اعتبار برخوردار است، یا نه؟»عده‌ای شاید بر این عقیده باشند که در شعر امروز ما دارد بازگشتی به گفتمان‌های شعری دهه‌های گذشته اتفاق می‌افتد. گردآورندگان کتاب «آذرخشی از جنبش‌های ناگهان» چنانکه خود اشاره کرده‌اند در این مورد به عمد سکوت کرده‌اند و نوشته‌اند: «نخواستیم و فکر نمی‌کردیم که متن بخواهد سال‌های پایانی سده کنونی در ادبیات را بازگشتی به پیشنهادهای ابتدایی خود بداند ولی این همگونی‌ها و این همانی‌ها گاه آنقدر نزدیک بود که به سبب اینکه در دام این نتیجه نیفتیم، از مناقشه پرهیز کردیم و تا توانستیم خود را به خاموشی زدیم.
شعر کلاسیک فارسی، قریب به هزارسال طول کشید تا به تفکر بازگشت بیندیشد. آیا شعر نو فارسی در کمتر از یک سده، به بازگشت رسیده است؟ مساله شعر معاصر چیست؟» آذرخشی از جنبش‌های ناگهان، شعر ۵۵ شاعر معاصر را در بر می‌گیرد که از جمله این شاعران می‌توان به احمدرضا احمدی، منوچهر آتشی، یدالله رویایی، بیژن الهی، محمدرضا اصلانی، بهرام اردبیلی و هوشنگ چالنگی اشاره کرد.