مهدی آذریزدی؛ عاشق کتاب و بخاری کاغذی

هجدهم تیرماه، شش سال از درگذشت قصه گوی بزرگ کودکان ایران مهدی آذر یزدی می‌گذرد انتشارات جهان‌کتاب با گرامیداشت یاد او، دو کتاب‌ تازه به شرح زیر منتشر ساخته:

حکایتِ پیر قصه‌گو ( گفت‌وگو با مهدی آذر یزدی درباره زندگی و آثارش) به‌کوشش پیام شمس‌الدینی

 عاشق کتاب و بخاری کاغذی (مقالات مهدی آذریزدی)

 به مناسبت سالگرددرگذشت این داستانگوی محبوب و انتشار دو کتاب بالا نوشته زیر را می خوانیم:

***

به یاد مهدى آذر یزدى‏

 مهدى آذریزدى (۲۷ اسفند ۱۳۰۰ – ۱۸ تیر ۱۳۸۸) در آبادى خرمشاه در حومه شهر یزد به دنیا آمد. خرمشاه که بعدها با گسترش شهر یزد به یکى از محله‏هاى این شهر تبدیل شد، از سکونت‏گاه‏هاى زرتشتیان یزد بود. نیاکان آذریزدى نیز از زرتشتیان نومسلمان بودند. او کودکى و نوجوانى را در این روستا گذراند. پدرش کشاورز و رعیت بود و او از هفت – هشت سالگى به همراه پدر به کار کشاورزى و باغبانى پرداخت.

    خود درباره دوران کودکى‏اش مى‏گوید: «من اصلاً رنگ مدرسه را ندیدم تا این که در پنجاه و چهارسالگى در شیراز به تماشاى یک کلاس رفتم. قرآن را از پنج سالگى پیش مادربزرگ یاد گرفتم که به او مى‏گفتیم ''بى‏بى‏" و همیشه سه چهار تا شاگرد داشت. خواندن و نوشتن فارسى را از پدرم – در خانه – یاد گرفتم. ما توى خانه هشت – نُه جلد کتاب داشتیم که هیچ وقت چیزى بر آن افزوده نشد. قرآن و مفاتیح‏الجنان و حلیه‌المتقین و… تا هجده‏سالگى هیچ کتاب دیگرى نخوانده بودم»⁽¹⁾ درباره پدرش در گفت‌وگویى با روزنامه پیمان یزد گفته بود: «[ او ]مدرسه دولتى و کاردولتى و لباس کت و شلوار را حرام مى‏دانست» و به همین خاطر او را به مدرسه نگذاشت.

    از سیزده ـ چهارده‌سالگى شاگرد بنّایى و سپس جوراب‏بافى کرد و از همین طریق پایش به شهر باز شد. درباره عربى خواندن خود نوشته است: «در چهارده – پانزده‏سالگى، همراه با کار رعیتى و شاگرد بنّایى، مدت یک سال و نیم، صبح‏هاى تاریک به مدرسه خان مى‏رفتم و تا طلوع آفتاب، پیش یک ''آشیخ"، که او هم روزها در گیوه‏فروشى کار مى‏کرد، با سه شاگرد دیگر، یادگرفتنِ عربى را، با اصرار پدرم، شروع کردم که بعد این کار متوقف شد. یعنى خیلى سخت بود و رها شد… ولى همین اندازه که نصاب‏الصبیان را حفظ کردم و خود را تا انموذج و الفیّه کشاندم، بعدها خیلى به کارم آمد.»⁽²⁾ در هجده‏سالگى شاگرد کتابفروشى شد و به گفته خود به «بهشت موعود» رسید و تا توانست کتاب خواند: «کتاب‏ها قدرى از بى‏سوادى و عقب‏ماندگى مرا جبران و ترمیم کردند. با عده‏اى از اهل ادب و شاعر و معلم و محصلان دبیرستانی اشنا شدم و شوق همزبانى و همرنگى با آن‏ها مرا به شعر ساختن و چیز نوشتن تحریک کرد. اولین شعرم در مجله اطلاعات هفتگى (در سال ۱۳۲۰) چاپ شد و من به قدرى خوشحال شدم که دیگر هیچ وقت نظیر آن لذشت روحى را نچشیدم. عاشق کتاب شده بودم و حرف زدن درباره کتاب را هم دوست داشتم.»⁽³⁾

    سه سال کار در «کتابفروشى یزد» سپرى شده بود که محیط آن شهر را براى خود تنگ یافت و راهى تهران شد (۱۳۲۲). در تهران به سفارش همشهرى‏اش، حسین مکّى، در چاپخانه محمدعلى علمى شروع به کار کرد و به این ترتیب مستقیم وارد کار تولید و نشر کتاب شد. پس از آن در کتابفروشى خاور، چاپخانه و انتشارات على‏اکبر علمى (مؤسسه علمى)، انتشارات ابن‏سینا، انتشارات امیرکبیر و بنگاه ترجمه و نشر کتاب به کار پرداخت. در جایى گفته است که دو بار کتابفروشى به راه انداخته ولى هر دو بار ورشکست شده است.^(۴) مدتى هم حرفه عکاسى را انتخاب  کرد و حتى یک بار مغازه عکاسى‏اى خرید که یک سال بیشتر نپایید و آن را واگذار کرد. در همین مدت با روزنامه اطلاعات و نشریه آشفته همکارى داشت. اشعار فکاهى‏اش در آشفته با نام‏هاى «الف. مفرد» و «تماشاچى» به چاپ مى‏رسید. مدتى هم در همان جا با نام مستعار «پروفسور مارچ» (مرتاض هندى!) و در مقام «خط‌شناس و پیشگو» به نامه‏هاى خوانندگان پاسخ مى‏داد.^(۵)

    در مدت همکارى با انتشارات على‏اکبر علمى (۲۹ – ۱۳۲۵) به فکر انتشار نشریه‏اى ویژه کتاب افتاد و مجموعه راهنماى کتاب را در آذرماه ۱۳۲۵ منتشر کرد که سه شماره بیشتر چاپ نشد. همکار او در شماره دوم (تابستان ۱۳۲۶) مرتضى کیوان بود. خود در این‏باره مى‏گوید: «کتابخانه خاور نشریه‏اى به نام کتاب در مى‏آورد که فکر مى‏کردم مى‏توانم نشریه‏اى بهتر از آن در بیاورم. اسم این نشریه را راهنماى کتاب گذاشتم که سه شماره از آن در آمد… شماره اول آن تبلیغات براى خانواده حاج محمدعلى علمى بود. شماره دوم مجموعه خوب و سنجیده‏اى به نظر مى‏آمد و در آن کتاب‏ها و مجله‏هاى آن زمان را نقد کرده و اشعارى درباره کتاب به چاپ رسانده بودیم… همکارم در شماره دوم فقط مرتضى کیوان بود و جز او همکارى نداشتم. شماره سوم هم خیلى مزخرف بود. براى این نشریه هیچ حق‏الزحمه‏اى نمى‏پرداختند…»⁽⁶⁾

    شهرت آذریزدى بیشتر به کتاب‏هاى کودکان اوست و به ویژه مجموعه هشت جلدى «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب». درباره چگونگى شکل‏گیرى این مجموعه نوشته است: «گویا در سال ۱۳۳۵ هجرى شمسى بود که روزها در جایى کار مى‏کردم و شب‏ها نمونه‏هاى کتاب انوار سهیلى را براى مؤسسه امیرکبیر غلط‌گیرى مى‏کردم. تا آن وقت کلیله و دمنه و انوار سهیلى را نخوانده بودم. ضمن این کار دیدم داستان‏هاى خوشمزه و حکمت‏آموز در انوار سهیلى هست که اگر قدرى ساده‏تر براى کودکان نوشته شود، از هر آن‌چه تا آن روز براى بچه‏ها چاپ شده و فراوان هم نیست بهتر خواهد بود. تصمیم گرفتم قصه‏هاى خوب را به زبان ساده بنویسم.» در جاى دیگرى گفته است: «به طور ناخودآگاه، محرک اصلى و ذهنى‏ام در تهیه کتاب براى کودکان، بى‏کتابى خودم بوده که تا بچه بودم از این کمبود خبر نداشتم. وقتى فهمیدم که زندگى دوران کودکى‏ام چه‌قدر با محرومیت همراه بوده همراه بوده و ذوق فطرى‏ام حرام و تباه شده، با خود گفتم بگذار سایر بچه‏ها کتاب خواندنىِ موافقِ سن و سالشان داشته باشند و خوبش را هم داشته باشند.»⁽⁷⁾ اولین جلد «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب» را انتشارات امیرکبیر در سال ۱۳۳۶ به چاپ رساند.

    آذریزدى در برگزیدن «قصه‏هاى خوب» ملاک‏هاى خاص خود را داشت که برخى از آن‏ها امروز با نظر کارشناسان ادبیات کودک همخوان نیست. براى مثال او با داستان‏هاى جادویى و دیو و پرى مخالف بود و آن‏ها را «بیمارکننده ذوق سلیم» و «تباه‏کننده اندیشه»ى کودکان مى‏شمرد. افسانه‏هاى پُر از طلسم و جادو را به خاطر آن‌که هیچ ارتباطى با دانش و معرفت ندارند مخرّب فکر سالم مى‏دانست. شاید دلیل این نظر، رواج خرافاتى بود که در میان بزرگسالانِ جامعه، از هر قشر و گروه، مى‏دید و احتمالاً ریشه برخى از آن‏ها را در قصه‏هاى متداول کودکانه مى‏یافت. او همچنین عادت دادن بیش از حدّ کودکان به تصویر و رنگ را نمى‏پسندید. معتقد بود در کتاب‏هاى جدید کودکان بیشتر به آرایش صفحه‏ها و ظاهر کتاب توجه مى‏شود تا محتواى آن. پند و اندرز دادن مستقیم به خوانندگان خردسال در ضمن روایت داستان را هم بد نمی‌دانست و در توجیه این نظر، به متون کهن ادب فارسى اشاره مى‏کرد و لزوم نتیجه داشتن حکایت‏ها.

    کتاب‏هاى کودکان آذریزدى موفقیت‏هایى را براى او به ارمغان آورد. در سال ۱۳۴۲ برنده جایزه یونسکو شد و در سال ۱۳۴۵ جایزه سلطنتى کتاب سال را برد.^(۸) همچنین آثارى از او از سوى شوراى کتاب کودک، «کتاب برگزیده سال» شدند.

    آذریزدى در بازنویسى و بازآفرینى ادبیات کهن فارسى براى کودکان پیشگام بود و بجز مجموعه «قصه‏هاى خوب براى بچه‏هاى خوب»، مجموعه «قصه‏هاى تازه از کتاب‏هاى کهن» را منتشر ساخت که در ده دفتر، داستان‏هایى را از متون ادب فارسى حکایت مى‏کند. خمسه نظامى، سیاست‏نامه، جامع‏الحکایات و مقالات شمس از جمله این متن‏هاست. همچنین داستان‏هایى در قالب شعر و نثر براى کودکان و نیز نوسوادان نوشت که برخى بارها چاپ شد.

    کتاب‏هاى آذریزدى همه پندآموز و نکته‏آموز است و ترویج دهنده اخلاق و رفتار پسندیده. عجیب آن که همین‏ها هم از گزند روزگار در امان نماند. براى مثال کتاب گربه تنبل او که در سال ۱۳۶۴ نوشته شد، چند سالى گرفتار ممیزى شد^(۹) و ظاهراً با وساطت برخى از موجهین جواز نشر یافت.

    آذریزدى هیچ گاه به کار دولتى اشتغال نداشت و هرگز ازدواج نکرد. سال‏هاى زیادى از جمله آخرین سال‏هاى حیات‏اش را با نمونه‏خوانى و تصحیح کتاب و تهیه فهرست اعلام براى چند ناشر آشنا گذراند. گویى روزگار سختىِ او همیشگى بود: «هیچ وقت کار رسمى نداشتم و هرگز به آسایش دست نیافتم و هرگز هم پشیمان نشدم. و همین که سر و کارم با کتاب بود و هست راضى بودم و هستم».⁽¹⁰⁾

    او به معناى دقیق کلمه عاشق کتاب بود و چنان به کتاب شیفتگى داشت که جز آن را شایسته دلبستگى نمى‏دانست. زندگى‏اش را به زعم مردم اجتماع، نامتعارف سپرى کرد: بى‏همسر و فرزند و یار و همدم، تا به آخر در تنهایى و همراه با انبوه کتاب‏هایش که به گفته خود، براى «یک عمر دویست – سیصد ساله» کافى بود.

    آذریزدى اگر چه در زندگى شخصى – چنان که خود اذعان داشت – گوشه‏گیر و زودرنج بود، ولى در نوشته‏هایش سرزنده و شاداب و طنزپرداز جلوه مى‏کرد. نثر دلپذیر و شیوا و روان او را مى‏توان یکى از نمونه‏هاى شاخص نثر سالم فارسى دانست. بیان ساده و صادقانه، ویژگى بارز نوشته‏هاى او بود.

    آذریزدى، آن‌گونه که از نامه‏ها و گفت‌وگوهاى با دوستان و آشنایانش مى‏شناسیم، با چهره‏اى که به‌ویژه پس از درگذشت‏اش در محافل رسمى از وى ترسیم مى‏شود فاصله بسیار دارد. او را بیشتر از تبار دانایان لاادرى و رندان عالم‏سوزى مى‏یابیم که به کار دنیا و مردم زمانه و باورها و دلبستگى‏هایشان با شوخ‌چشمى و استهزا مى‏نگرند…

    درویش بود و بى‏تعلق، و در زندگى راحت‏گیر و بى‏نیاز. انسانى بى‏ادعا و خودآموخته که هرگز معلم و استادى ندید و آن‏چه را که مى‏دانست و مى‏خواست بداند در کتاب‏ها مى‏جست و مى‏یافت. همانا خوى یزدیان قدیم را داشت که با زحمت و مرارت بسیار، از دل کویر باریکه‌آبى بیرون مى‏کشند، با آن ثمرى به‌ظاهر ناچیز به بار مى‏آورند و به همان قانع و راضى‏اند.

 [برگرفته از مقدمه کتاب عاشق کتاب و بخاری کاغذی: گفتارهایی از مهدی آذر یزدی، (تهران: جهان کتاب، ۱۳۹۴)]

۱٫ «یکى بود، یکى نبود، پیرمردى بود…»، صدف، س ۱، ش ۱، (خرداد ۱۳۷۴).

۲٫ «این زندگى من است»، زندگى‏نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد مهدى آذریزدى، (تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، ۱۳۸۵)، ص ۳۰٫

۳٫ «یکى بود، یکى نبود…»، همان.

۴٫ «این زندگى من است»، همان، ص ۷۳٫

۵٫ همان، ص ۶۱٫

۶٫ گفت‌و‌گوى امیر کاووس بالازاده با مهدى آذریزدى در: کتاب هفته، ش ۹۱، (۱۱ آبان ۱۳۸۱). شرح مفصلى درباره مجموعه راهنماى کتاب در این اثر آمده است: سیدفرید قاسمى، مطبوعات کتابگزار، (تهران: خانه کتاب، ۱۳۸۲)، ج ۱، صص ۴۴ – ۳۳٫

۷٫ آذریزدى از نگاه آذریزدى»، به نقل از: سایت ایرانک (بانک اطلاعات فرهنگ و ادبیات کودکان ایران).

۸٫ دریافت این دو جایزه حکایت جالبى دارد که در خاطرات آقاى عبدالرحیم جعفرى، مؤسس انتشارات امیرکبیر آمده است: در جست‌وجوى صبح، (تهران: روزبهان، ۱۳۸۳)، ج ۲، ص ۷۶۰٫

۹٫ وب سایت آذریزدى.

۱۰٫ «یکى بود، یکى نبود…»، همان.