این مقاله را به اشتراک بگذارید
از کتابفروشی در دالان مسجد شاه تا سرپرستی انتشارات امیرکبیر
عبدالرحیم جعفری سمبل نشر معاصر ایران درگذشت
زینب کاظم‌خواه/ عبدالرحیم جعفری، بنیانگذار و مدیر اسبق انتشارات امیرکبیر نیمه‌شب جمعه در سن ٩۶سالگی درگذشت،. او از سوم مهر در بخش مراقبت‌های ویژه (آی سی یو) بیمارستان بستری بود و از شامگاه چهارشنبه نهم مهر به کما رفت. پیکر این پیشکسوت نشر معاصر ایران روز دوشنبه ١٣ مهر ساعت ٩ صبح از خیابان انقلاب مقابل در ورودی دانشگاه تهران تشییع خواهد شد. همچنین مراسم ختم او چهارشنبه ١۵ مهر ساعت ٣٠/١٨ الی ٢٠ در مسجد جامع شهرک‌غرب برپا می‌شود.
جعفری بیش از نیم‌قرن در حوزه نشر فعالیت کرده است. داستان زندگی او همواره نقل محافل فرهنگی و انتشاراتی بوده است زیرا او امیرکبیر را تقریبا با دست خالی بنیان نهاد. داستان راه‌اندازی انتشارات امیر کبیر این گونه شروع می‌شود که جعفری بعد از چند سال پادویی در انتشارات علمی دلش می‌خواهد که انتشارات خودش را راه بیندازد. ٢٨ آبان ١٣٢٨ زمانی است که او انتشارات امیرکبیر را در اتاقی در طبقه دوم چاپخانه آفتاب، واقع در خیابان ناصرخسرو پایه‌گذاری می‌کند. جعفری چند سال سودای استقلال از علمی‌ها را در سر می‌پروراند، از بی‌دقتی‌هایی که در چاپ کتاب‌ها رخ می‌داد و از زیادی غلط‌های چاپی د لخور بود، همین‌ها شاید سبب شد که او به فکر راه‌انداختن انتشارات خودش بیفتد. آن زمان که او در دالان مسجد شاه بساط کتابفروشی پهن می‌کرد، مادرش در ۳۸سالگی و پیش از اینکه رفاه فرزند را ببیند، فوت می‌کند. جعفری حال و روز خود را در این روز‌ها چنین توصیف می‌کند: «همچنان در دالان مسجد شاه هستم، درآمدم مختصر است، بساطم محقر است، اما مرارت‌های دلم بزرگند؛ بیشتر این مرارت‌ها با خود نفرت می‌آورند، مثل هر مرارتی و همین نفرت مرا برمی‌انگیزاند و به مقابله تشویق می‌کند؛ این کشش و کوشش به نوعی «مبارزه» شبیه است. باید بمانم، باید خودم را سرپا نگه دارم، نباید بیفتم، باید موفق شوم. هر روز و هر ساعت نفرت می‌اندوزم و از این نفرت نیرو می‌سازم، نفرت، به موتور زندگی من بدل شده است…»
مدیریت او بر انتشارات امیرکبیر ٣٠سال دوام آورد. در این ٣٠ سال ١٩۶١ کتاب چاپ کرد از جمله فرهنگ لغت معین، فرهنگ فارسی عمید، شاهنامه فردوسی، فرهنگ پنج جلدی انگلیسی به فارسی و صد‌ها عنوان کتاب در حوزه ادبیات و فرهنگ. همچنین پرداخت حق‌التالیف و دستمزد ترجمه به نویسندگان و مترجمان در ایران و رعایت حقوق مولف (کپی‌رایت) از بدعت‌های جعفری بود. او در چندین قسمت از خاطراتش از انتشار کتاب‌های بسیاری از نویسندگان به شکل رفاقتی و بدون انعقاد قرارداد می‌نویسد.
او همچنین به مدت ١٢ سال سرپرستی انتشار کتاب‌های درسی را داشت. خودش درباره این ماجرا گفته بود: «دکتر خانلری که وزیر فرهنگ بود تصمیم گرفته بود چاپ کتاب‌های درسی را به انتشارات فرانکلین واگذار کند. آن وقت‌ها کتاب‌های غیردرسی بازاری نداشت. اگر کتاب‌های درسی را از ما می‌گرفتند وضع کتابفروشی‌ها ناجور می‌شد. کتاب درسی برای کتابفروشی‌ها مثل قند و شکر دکان عطاری بود. یعنی اگر کتابفروشی کتاب درسی نداشت اصلا امورش نمی‌گذشت. این بود که من و آقایان عظیمی و مطیر و یکی دو تن از دوستانم که با دکتر خانلری دوست بودند رفتیم سراغ آقای دکتر خانلری و گفتیم آقای دکتر ما خودمان این کار را انجام می‌دهیم. او هم خیلی سختگیری کرد، خیلی سنگ جلو پای ما انداختند و بالاخره ما امتیاز چاپ و نشر کتاب‌های درسی را گرفتیم و من به عنوان مدیرعامل حدود ١٢ سال سرپرستی این کار را انجام می‌دادم.»
در سال ۱۳۵۸، در بحبوحه انقلاب و فضای دستگیری‌ها و مصادره اموال فعالان اقتصادی و فرهنگی دوران گذشته عبدالرحیم جعفری را هم پی در پی به دادستانی انقلاب اسلامی فرا‌خواندند و وی را ممنوع‌المعامله کردند و حساب‌های بانکی انتشارات امیرکبیر نیز بسته شد. روزنامه کیهان سوم اردیبهشت ماه ۵۹ در گزارشی از دادگاه جعفری نوشت: شعبه دوم دادگاه انقلاب اسلامی مرکز صبح دیروز محاکمه عبدالرحیم جعفری، مدیر انتشارات امیرکبیر را آغاز کرد. در آغاز جلسه نماینده دادسرای انقلاب اسلامی مرکز متن کیفرخواست صادره علیه نامبرده را به این شرح قرائت کرد: وی متهم است به حیف و میل اموال بیت‌المال و اموال مردم، که با توجه به محتویات پرونده و شکایت عده‌ای از شرکای سابق متهم و همچنین گزارشات دیگری مربوط به گرانفروشی در مورد کتاب‌های درسی و سوءاستفاده از اموال دولتی است. بعد از برگزاری چند جلسه محاکمه و اخذ آخرین دفاع جعفری، شعبه دوم دادگاه انقلاب اسلامی مرکز در روز ۱۳ اردیبهشت ماه برای صدور رای نهایی وارد شور شد. پس از شش ماه بازداشت جعفری، دادگاه به مصادره یک‌سوم اموال وی رای داد ولی از دیگر اتهامات، وی را تبرئه کرد. هرچند جعفری تا به پایان هم به این حکم اعتراض داشت و خواستار بازپس‌گیری نشر امیرکبیر بود و بارها اعتراض خود را به دادگاه هم شکایت برد.
اما از دهه ٧٠ به بعد کم‌‌کم عبدالرحیم جعفری به عنوان پیشکسوت چاپ و نشر در ایران مورد احترام واقع شد. وی در سال ۱۳۸۳ کتاب خاطرات خود را با عنوان «در جست‌وجوی صبح» در دو جلد به بازار نشر فرستاد. وی در این کتاب با تشریح اتفاقاتی که در سال ۱۳۵۸ برایش رخ داد چندین بار به بعضی از موارد اتهامی‌اش مانند انتشار کتاب‌های صادق هدایت و بزرگ علوی، انتشار تاریخ اجتماعی ایران، انتشار کتاب‌های علی دشتی، انتشار کتاب شاه جنگ ایرانیان، نوشتن نامه به شاه برای دریافت طلب‌های شرکت طبع و نشر کتاب‌های درسی ایران، تصویری از او و همکارانی که در تهیه و نشر شاهنامه امیرکبیر سهیم بودند در کنار خانواده شاه، اشاره می‌کند.