این مقاله را به اشتراک بگذارید
«تبصره‌ی ۲۲» نوشته‌ی «جوزف هِلِر» با ترجمه‌ی «احسان نوروزی» در نشرچشمه منتشر می‌شود.
رمان «تبصره‌ی ۲۲» را می‌توان به همراه «برهنه‌ها و مرده‌ها» (نورمن میلر) و «سلاخ‌خانه‌ی شماره ۵» (کورت ونه‌گات) یکی از سه اثر مهم ادبیات ضدجنگ آمریکا خواند. نویسندگان هر سه رمان به نوعی در رویدادهای جنگ جهانی دوم شرکت داشته‌اند و آن را از نزدیک تجربه کرده‌اند. جوزف هِلـِر که فرزند خانواده‌ای مهاجر از یهودیان روس‌تبار بود، در سال ۱۹۴۲ در سن ۱۹ سالگی به ارتش آمریکا پیوست و در سال‌های پایانی جنگ به عنوان بمب‌انداز هواپیماهای بی25 در شصت ماموریت جنگی شرکت کرد (در هواپیماهای آن دوره خلبانی، ناوبری و مسیریابی، و هدف‌یابی برای انداختن بمب هر یک مسئول جداگانه‌ای داشت).
به نوشته‌ی «تریسی دوهرتی» زندگینامه‌نویس هلر، هنگامی که در اوت ۱۹۴۴ هلر برای اولین ماموریت جنگی خود با یک بمب‌افکن بی25 بر فراز اَوینیون فرانسه پرواز کرد، برای نخستین‌بار با احتمال مرگی واقعی روبرو شد و همین تجربه به نگاه و برداشت او از جنگ شکل داد، برداشتی که در کانون رمان «تبصره‌ی ۲۲» قرار دارد. دوهرتی می‌نویسد: «بعد از آن ماموریت بر فراز اَوینیون، هلر به راستی فهمید که جنگ چیزی انتزاعی نیست: آن‌ها واقعا می‌خواهند شخص من را بکشند…»
بعد از جنگ، هلر در رشته‌ی ادبیات انگلیسی تحصیل کرد و پس از مدتی تدریس، برای کار به یک شرکت تبلیغاتی پیوست. نگارش «تبصره‌ی ۲۲» طی همین دوره آغاز شد و تکمیل آن هشت سال به طول انجامید تا در نهایت چاپ نخست آن در سال ۱۹۶۱، یعنی پانزده سال پس از پایان جنگ، منتشر شد. واکنش منتقدان به این رمان که نخستین اثر جوزف هلر هم محسوب می‌شد، در ابتدا آمیزه‌ای از نقدهای مثبت و بیشتر منفی بود. در کنار معدود منتقدانی که از همان ابتدا بر اهمیت و بی‌همتایی اثر هلر تاکید کردند، بسیاری هم رمان را فاقد ساختار، و اثری شلخته و بی‌نظم می‌دانستند، از جمله «اِولین وو»، رمان‌نویس مشهور. کمدی سیاه و اَبزورد هلر همچنین از نگاه منتقدانی که به رمانهای تراژیک و رئالیستی درباره‌ی جنگ عادت داشتند، به ویژه جایی که پای سربازان آمریکایی در میان باشد، عجیب به نظر می‌رسید. به جای شجاعت و فداکاری، رمان هلر پر بود از فرامین نامعقول مقام‌های مافوق و سربازانی که تنها به زنده ماندن فکر می‌کردند.
به رغم این‌که در بریتانیا رمان هلر از همان نخستین هفته‌‌ی انتشار به صدر فهرست کتاب‌های پرفروش راه یافت، در آمریکا یکی دو سالی طول کشید تا «تبصره‌ی ۲۲» جای خود را در میان خوانندگانش باز کند. با اوج‌گیری جنگ ویتنام و افزایش احساسات ضدجنگ، و همچنین برآمدن نسلی بی‌اعتماد به کلیه‌ی مراجع و مظاهرِ قدرت طی دهه‌ی شصت که عمیقاً با تصویر هلر از جنونِ جنگ و دستگاه نظامی ـ صنعتی حاکم احساس قرابت می‌کرد، «تبصره‌ی ۲۲» به اثری کالت در میان این نسل مخالف‌خوان تبدیل شد. شاهکار هلر هر چند مبتنی بر تجربیاتش در جنگ جهانی دوم نوشته شده بود، اما چنان با روح زمانه در دهه‌ی پرماجرای شصت هماهنگ بود که شخصیت‌های کتاب به خیابان‌ها سر ریز کردند. «یوساریان زنده است!» یکی از شعارهایی بود که با اشاره به نام قهرمان رمان هلر، در تظاهرات ضدجنگ روی پلاکاردها به چشم می‌خورد. اما این فقط هیپی‌ها و دانشجویان عاصی نبودند که رمان هلر را می‌خواندند؛ «تبصره‌ی ۲۲» در جنگل‌های ویتنام میان سربازان وظیفه‌ی آمریکایی که در جهنمی استوایی گرفتار شده بودند هم دست به دست می‌شد. محبوبیت رمان به حدی رسید که عبارت «Catch-22» برای اشاره به موقعیت‌های نامعقول و بن‌بست‌های منطقی، وارد انگلیسی روزمره شد.
جالب این‌که انتخاب اصلی هلر برای نام رمان، از ابتدا «تبصره‌ی ۱۸» بود. هنگامی هم که در سال ۱۹۵۵ قسمتی از رمان در مجله‌ی ادبی New World Writing منتشر شد، همین نام را بر پیشانی خود داشت. (از قضا در همین شماره از مجله، متن دیگری هم به چشم می‌خورد با عنوان «موسیقی جاز نسل بیت» نوشته‌ی «ژان لوئی» که در اصل نام مستعار «جک کرواک» است و این متن هم قسمتی از کتاب «در راه»، دیگر رمان کالت دهه‌ی شصت.) اما در سال ۱۹۶۱ و اندک زمانی پیش از انتشار رمان هلر، انتشار رمان دیگری با مضمون جنگ جهانی دوم تحت عنوان Mila 18 اثر «لئون یوریس» نویسنده‌ی پرفروش آن دوران، باعث شد ناشر از هلر بخواهد که نام رمان خود را تغییر دهد. انتخاب بعدی هلر برای نام کتابش «تبصره‌ی ۱۱» بود، ولی آن هم با نمایش فیلم هالیوودی «اوشن ۱۱» هم‌زمان شد. اعداد ۱۷ و ۱۴ هم در کش و قوس میان هلر، کارگزارش و ناشر رد شدند تا در نهایت همگی روی «تبصره‌ی ۲۲» توافق کردند.
طی نزدیک به ۵۵ سالی که از انتشار «تبصره‌ی ۲۲» می‌گذرد، بیش از ده میلیون نسخه از این کتاب به فروش رفته است و هیچ دوره‌ی دانشگاهی درباره‌ی ادبیات مدرن آمریکا، بدون اشاره به شاهکار هِـلـِر تکمیل نمی‌شود. در فهرست‌های صدتایی از رمانهای برجسته‌ی قرن بیستم هم رمان هلر همواره جایگاهی ثابت دارد. طی این سال‌ها بحث‌های اخلاقی، فلسفی و انتقادی فراوانی حول مضمون رمان شکل گرفته و بسیاری منتقدان آن را فراتر از اثری ضدجنگ، استعاره‌ای از جهان مدرن و روابط حاکم بر آن خوانده‌اند.
از جوزف هلر که در دسامبر ۱۹۹۹ درگذشت، جز «تبصره‌ی ۲۲» شش رمان و یک مجموعه داستان دیگر هم منتشر شده است که البته هیچ یک موفقیت افسانه‌ای نخستین اثرش را تکرار نکرد.