این مقاله را به اشتراک بگذارید
گزارش پنجاه‌وششمین جشنواره دوسالانه ونیز
«بازی بزرگ»، احاطه‌شده میان درهای قفل‌شده
سحر آزاد
از گوشه‌وکنار صدای‌های مختلفی می‌آید. البته بیشتر آنها به زبان انگلیسی هستند، اما برخی هم زبان خودشان را دارند هرچند با زیرنویس انگلیسی. گاهی حتی لازم نیست وارد پاویون کشوری شوید، از مقابل برخی از ورودی‌ها نیز تصویرها و صداها، مخاطبان را به سمت خودشان می‌کشاند. پنجاه‌وششمین دوسالانه هنر ونیز، صحنه تقابل هنرمندان ملیت‌های مختلف با آثاری است که بیشتر آنها جلوه هنر معاصر مانند چیدمان، ویدئوآرت و… هستند. هنوز بیش از دو ماه به پایان پنجاه‌وششمین دوسالانه هنر ونیز مانده است، دوسالانه‌ای که از ١٩ اردیبهشت (٩ می) آغاز شده و تا اول آذر (٢٢ نوامبر) ادامه دارد، بااین‌حال، بازدیدکنندگان آن کم نیستند. یک روز بارانی که شاید انتظار می‌رود، به‌دلیل سخت‌شدن رفت‌وآمد در این شهر آبی، بازدیدکنندگان کمتری آمده باشند، پاویون کشورهای مختلف میزبان افرادی است که برای دیدن آثار یکی از مهم‌ترین رویدادهای هنری جهان به نقطه‌ای از شرق ونیز سفر کرده‌اند. جرقه دوسالانه ونیز با تصمیم شورای شهر آن در ١٩ آوریل ١٨٩٣ به مناسبت بیست‌وپنجمین سالگرد ازدواج پادشاه اومبرتو اول و ملکه مارگریتا زده شد و دو سال بعد در ٣٠ آوریل ١٨٩۵ اولین دوره آن راه‌اندازی شد که از همان دوره اول ٢٢۴ هزار بازدیدکننده داشت. از دهه ٣٠ میلادی به بعد، بخش‌های مختلف سینما، تئاتر و موسیقی هم به مجموعه فستیوال‌های ونیز اضافه شد و دوسالانه هنر که امسال وارد پنجاه‌وششمین دوره شده، دارای دو بخش اصلی به نام‌های «جیاردینی» و «آرسناله» است که عنوان خود را از مناطقی به همین نام گرفته‌اند. دوسالانه هنر ونیز در دوره قبل که سال ٢٠١٣ برگزار شد، بودجه‌ای حدود ٣/٢ میلیون دلار داشت ضمن اینکه بابیشتر از دو میلیون دلار هم از سوی بخش خصوصی، بنیادها و سازمان‌های بشردوستانه حمایت شد.
باغ‌های شرقی عرصه نمایش هنر ملل
بخش جیاردینی از باغ‌هایی در شرق ونیز تشکیل شده که محل برگزاری سنتی نمایشگاه بین‌المللی هنر از همان دوره ابتدایی بوده است. این منطقه در دوران ناپلئون در زمینی با چهار کلیسا و سه صومعه گسترش پیدا کرد و اکنون که یکی از مکان‌های اصلی برگزاری دوسالانه هنر محسوب می‌شود، دارای یک پایون مرکزی و ٢٩ پاویون متعلق به کشورهای مختلف است که در دوران‌های مختلف ساخته شده‌اند. بلژیک اولین کشور خارجی بود که پاویون خود را در سال ١٩٠٧ در این محل ساخت و بعد از آن انگلستان، آلمان، فرانسه، سوئد، روسیه و… پاویون خود را در باغ اصلی جیاردینی ساختند. بعضی از پاویونهای باغ اصلی جیاردینی از سوی معماران مطرحی ساخته شده‌اند؛ برای نمونه پاویون اتریش که در سال ١٩٣۴ ساخته شده و یکی از آخرین یاوپون‌های باغ اصلی محسوب می‌شود، از سوی جوزف هافمن یکی از چهره‌های پیشرو جنبش «جدایی» طراحی شده است یا غرفه هلند که در سال ١٩۵۴ توسط گریت توماس ریتولد ساخته شده که نسبت دقت هندسی آن در یک مربع ساده بنا نهاده شده است. همچنین پاویون فنلاند از یک ساختمان پیش‌ساخته از سوی آلوار آلتو طراحی شده که همه آن چوبی است و خود طراح آن را در سال ١٩۵۶ با قطعات پیش‌ساخته مونتاژ کرده است. در کنار جیاردینی، یکی دیگر از بخش‌های دوسالانه هنر ونیز با عنوان «آرسناله» وجود دارد که اگر کسی بخواهد به‌صورت پیاده از جیاردینی به این سمت برود، حداکثر مسافتی ١٠ دقیقه‌ای را باید طی کند؛ البته اتوبوس‌های آبی که در تمام شهر ایستگاه دارند، ایستگاه‌هایی هم به همین دو نام برای این دو منطقه دارند و به‌همین‌دلیل با این اتوبوس‌ها هم می‌توان فاصله بین جیاردینی و آرسناله را پیمود. به‌غیر از روزهای دوشنبه که روز تعطیلی دوسالانه است، در سایر روزها می‌توان از ساعت ١٠ الی ١٨ به بازدید دوسالانه رفت. با یک بلیت به قیمت ٢۵ یورو می‌توان از هر دو بخش دیدن کرد و از آنجاکه حجم آثار بالاست، می‌توان در یک روز از جیاردینی و در روز دیگر از آرسناله بازدید کرد، چراکه برای عبور از درهای جیاردینی و آرسناله، دو بخش جداگانه روی بلیت در نظر گرفته شده است. بعد از ورود از دروازه جیاردینی، بروشوری در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد که نقشه نمایشگاه و اسامی هنرمندان شرکت‌کننده در بخش آرسناله در آن ذکر شده است. یک راهروی اصلی در مقابل در اصلی قرار دارد که در انتهای آن پاویون اصلی شامل آثاری از هنرمندان ایتالیایی و دیگر هنرمندان نمایش داده شده است. در یکی از تالارهای ابتدایی آن، تابلوها و چیدمان‌هایی از چمدان‌های روی هم قرارگرفته از یک هنرمند ایتالیایی به نام فابیو ماری به نمایش گذاشته شده است. در یکی دیگر از تالارهای این پاویون کودکانی حدود پنج یا شش‌ساله روی زمین نشسته‌اند و به صحبت‌های راهنمای سالن گوش می‌دهند. در کنار این پاویون، راهروهای دیگری به سمت پایون کشورهایی دیگر مانند استرالیا، اتریش، کانادا، دانمارک، برزیل، آمریکا، ژاپن، کره و… می‌رود که هریک از آنها با توجه به فرهنگ خود طراحی شده‌اند. غرفه روسیه که «پایون سبز» نام دارد، ساختمانی مجلل است که سال ١٩١۴ ساخته شده و در طبقه دوم آن اثری از «ایرینا ناخوا» که ماسک بزرگ یک خلبان را با چشم‌هایی متحرک ساخته، برای چند لحظه بازدیدکنندگان را متوقف می‌کند. غرفه نروژ هم با وجود سادگی به‌دلیل قاب‌های پنجره‌‌ای بزرگ که برخی از آنها شکسته شده‌اند و بازدیدکنندگان را می‌توان از بیرون به‌راحتی دید، برای بازدیدکنندگان جذاب است. درون پاویون سفیدرنگ نروژ، نیم‌تنه درختانی در میان سالن قرار داده شده و در کنار آنها میکروفون‌های بزرگی از سقف بیرون زده‌اند. در مرکز غرفه فرانسه هم یک درخت کاج چرخان با ریشه‌های بسیار بزرگ فرورفته در خاک، به‌عنوان تنها اثر این پایون، میزبان مخاطبان است. در این میان غرفه کره هم از این نظر که نمایشگرهای بزرگی روی دیوار بیرونی پایون آن ویدئویی را نمایش می‌دادند، یکی از غرفه‌های پربیننده است.
دوسالانه ونیز در هر دوره یک شعار دارد. «روشنایی» شعار دوره قبل و «آینده کل جهان» شعار امسال است. اوکووی انوزور، کیوریتور و پائولو باراتا، مدیر دوسالانه ونیز هستند. باراتا در توضیح این دوره گفته است: «دوسالانه یک نمایشگاه هنری است، نه یک فستیوال. به‌همین‌دلیل به چیزی بیش از نمایش آثار به‌روز هنرمندان جوان و نه‌چندان جوان و مشهور نیازمندیم. هنر و واقعیت امروز وظیفه دشوارتری را روی دوش ما می‌گذارد. در گذشته، ما دوسالانه را به انحای گوناگون معنا می‌کردیم اما امروز با خطر سُرخوردن به سمت محبوبیتی رایج مواجهیم. دوسالانه امری بسیار پیچیده است. هیچ‌یک از جنبه‌های آن را نمی‌توان نادیده گرفت و هر نوع مفهوم فلسفی، سیاسی یا انسان‌دوستانه‌ای که برگزارکنندگان آن مدنظر دارند، باید با انتخاب‌های ضروری و اساسی هنرمندان تطابق داشته باشد».
ملیت‌ها در کنار هم
بعد از بخش جیاردینی، بخش آرسناله قرار دارد. برخلاف جیاردینی که در یک محوطه با پاویونهای جداگانه کشورهاست، تمام آثار به‌نمایش‌گذاشته‌شده در آرسناله در یک راهرو مسقف طولانی نمایش داده شده‌اند و مجموعه آثاری از هنرمندان کشورهای مختلف در کنار هم قرار داده شده‌اند. در سال ١٩٨٠ دو نفر از مسئولان دوسالانه بخشی را با عنوان «آپرتو» معرفی کردند که نمایشگاهی برای کشف هنر درحال‌ظهور بود. از همان زمان آپرتو به‌عنوان یک رویداد حاشیه‌ای برای هنرمندان جوان و آنها که آثارشان در پاویونهای ملی نمایش داده نمی‌شود، طراحی شد و بعدها با عنوان آرسناله و یکی از بخش‌های اصلی و رسمی دوسالانه مطرح شد. البته در سال ١٩٩۵ بخش «آپرتو» وجود نداشت بنابراین شماری از کشورهای شرکت‌کننده، سالن‌هایی را برای نمایش هنرمندان درحال‌ظهور اجاره کردند. در اولین تالار این دوره آرسناله، تالاری تقریبا تاریک قرار دارد. تابلوهای دیجیتال رنگی روی دیوار کمی فضا را روشن می‌کنند اما در مرکز و گوشه‌وکنار سالن، مجموعه‌ای از شمشیرهای فرورفته در زمین دور هم چیده شده‌اند. آثار این تالار مربوط به یکی از هنرمندان شناخته‌شده به نام بروس نومان است که اصلیتی آمریکایی دارد. در ادامه مسیر نمایشگاه آرسناله، آثاری از هنرمندان استرالیایی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، چینی، روسی و… دیده می‌شود همچون بسیاری دیگر از نمایشگاه‌های هنر معاصر با وجود تابلوهای نقاشی، مجسمه و عکس، بیشتر آثار نمایش‌داده‌شده شامل هنرهای جدیدتر بود که تلفیقی از عکس، تصویر و صدا در قالب ویدئوآرت، چیدمان یا ترکیب هردو و… بودند. در میان هنرمندان شرکت‌کننده آثاری هم از هنرمندان فلسطین، نیجریه، کلمبیا، کنگو، آفریقای‌جنوبی، تونس، پاکستان، سنگال، اردن و ترکیه هم هستند به‌ویژه اثر ولتوگ آتامان، فیلم‌ساز ترک که در بخش انتهایی آرسناله قرار دارد، یکی از آثار محبوب نمایشگاه محسوب می‌شود. این هنرمند در سال ۱۹۹۹ نیز در دوسالانه ونیز حضور داشت. اثر او از سقف نمایشگاه آویزان است؛ یک نمایشگر نسبتا بزرگ آبی است که عکس‌های چهره افراد در قطع بسیار کوچک در کنار هم نمایش داده شده‌اند. بااین‌حال، در بین تمام اسامی هنرمندانی که از ملیت‌های مختلف در این بخش قرار دارند و با وجود هنرمندان کشورهای همسایه، نامی از ایران نیست.
پاویونی در مسیر آب
اگر از بخش آرسناله بگذریم، ایران در این دوره یکی از کشورهایی است که پاویون ملی خود را دارد. هفتمین‌بار است که ایران در دوسالانه ونیز شرکت کرده است که آخرین آن به سال ١٣٩٠ برمی‌گردد. مانند بسیاری از کشورهایی که در جیاردینی پاویون ندارند، ایران هم در سال‌های حضورش با اجازه یکی از ساختمان‌های درون شهر، محلی را برای نمایش آثار هنرمندان در نظر می‌گیرد. وقتی از یکی از مسئولان جیاردینی که در کنار در ورودی است در مورد محل پاویون ایران می‌پرسیم، با تعجب نگاه می‌کند و بعد از نشان‌دادن نام ایران در بروشور دوسالانه، نشانی را نگاه می‌کند و می‌گوید پایون ایران در فاصله‌ای دورتر از اینجا قرار دارد. آن‌سوتر ونیز، در منطقه‌ای با عنوان کاناریجیو در نزدیکی ایستگاه قطار، پاویون ایران قرار گرفته است. پاویون ایران در این دوره برخلاف دوره‌های قبل که معمولا در کوچه‌پس‌کوچه‌ها قرار داشت، در یکی از خیابان‌های کنار دریا قرار دارد. از فاصله‌ای دورتر پرچم‌های قرمز و مشکی که رویشان نوشته شده «پاویون ایران» قابل دیدن است. مارک منگوتزو، کیوریتور (نمایشگاه‌گردان) غرفه ایران در دوسالانه ونیز است که پیش از این گفته بود: «پروژه ایران در دوسالانه ونیز دارای دو بخش است؛ بخش اول به ایرانیان برجسته یا Iranian highlights برمی‌گردد و بخش دوم بازی بزرگ The great game نام دارد که شامل نمایش مجموعه‌ای از هنرمندان ایرانی و خارجی است که باید آثارشان مطرح شود. این بخش برگرفته از یک واژه ژئوپلیتیک است که در سال ١٨٠٠ به‌دنبال مناقشات روسیه و انگلستان مطرح شد و آنچه در نتیجه آن تحت‌تأثیر قرار داشت، منطقه‌ای بود که ایران در آن قرار داشت. ما از این قضیه تاریخی الهام گرفتیم چون منطقه‌ای که ایران در آن قرار گرفته، منطقه تقابل است و ما می‌خواهیم این تقابل را در هنر نشان دهیم و برهمین‌اساس اگرچه بیشتر هنرمندان شرکت‌کننده در غرفه ایران، ایرانی هستند، اما برخی از آنها غیرایرانی‌اند». روز چهارشنبه که روز غیرتعطیل دوسالانه است، وقتی برای دیدن پاویون ایران می‌رویم، با درهای بسته روبه‌رو می‌شویم. درهای چوبی با یک زنجیر و چند قفل محکم بسته شده‌اند و با وجود تلاش خبرنگار «شرق» برای واردشدن به پاویون و تلاش دوساعته در این زمینه، درها همچنان بسته ماند. براساس پیگیری‌های بعدی، مشخص شد روز تعطیلی پاویون ایران همچون دیگر برنامه‌های دوسالانه دوشنبه بوده است. پس چهارشنبه‌ها باید براساس برنامه قبلی باز می‌بود.
شرق