این مقاله را به اشتراک بگذارید
گزارش کتاب و کتابخوانی در زندانها؛
پشت میله‌ها؛ "موادی"ها شعر می‌خوانند و "مالی"ها؛ رمان
کتابهایی که پایشان به زندان بازمی‌شود
در زندان‌های سراسر کشور ۳۸۹ کتابخانه وجود دارد که از این تعداد ۲۵۰ کتابخانهی مرکزی و مابقی کتابخانههای متفرقه مختص به هر بخش و اندرزگاه هستند. ۱۷۸ کتابخانه از ۲۵۰ کتابخانهی مرکزی زندانها مستقیما زیر نظر نهاد کتابخانههای عمومی اداره می‌شوند.
به گزارش مد و مه به نقل از ایلنا، حقوق فرهنگی یکی از حوزههای حقوق شهروندی به حساب می‌آید که تمامی افراد جامعه و ازجمله زندانیان نسبت به آن محق هستند. اگر در تعریف مجازات حبس تاکید داریم که زندان فرصتی است برای احیا و بازگشت آسیب‌دیده‌ی اجتماعی به جامعه است، بی‌شک تامین نیازهای فرهنگی او نیز در درجه بالایی از اهمیت قرار می‌گیرد.
زندان با وجود تمامی محدودیت‌هایی که به فرد تحمیل می‌کند و سختی‌هایی که برای او دارد؛ می‌تواند فرصتی برای اعتلای فکری و علمی و فراگیری مهارت‌های مختلف نیز باشد که در صورت استفاده درست از این فرصت، فردی که به هر دلیل دچار گسست از جامعه‌ی خود شده؛ می‌تواند پس از آزادی؛ عنصری مفید برای جامعه باشد.
امروزه بیشتر نهادها یا سازمان‌های تادیبی که افرادی را به صورت بازداشت نگهداری می‌کنند، دارای کتابخانه هستند. این کتابخانه‌ها به دلایل مختلفی مانند افزایش علاقه به مطالعه، بازگرداندن زندانیان به شرایط مطلوب اجتماعی، پرورش خلاقیت‌های فردی، حمایت از خودآموزی و آموزش‌های انفرادی، پرکردن اوقات فراغت و بازپروی فرهنگی، شغلی و حرفه‌ای شکل می‌گیرند. بر همین اساس بود که حتی ۲۸ آبان‌ماه ۹۲ (همزمان با هفته‌ی کتاب جمهوری اسلامی) از سوی اداره کل زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی استان تهران به عنوان روز «کتاب، ارتقای فرهنگ عمومی و کاهش جرایم» نام‌گذاری شد.
خدمات کتابخانه‌ای در زندانها و موسسات بازپروری در نیمه دوم قرن بیستم همه‌گیر می‌شود. بنابر مستندهای تاریخی؛ نخستین کتابخانهی دایر در زندان، کتابخانههای زندان‌های قرن نوزدهم اروپا و آمریکا بوده‌اند که زندانیان در شرایط خاصی می‌توانستند از آنها استفاده کنند. همچنین در سال ۱۸۴۱ در کشور هلند قانونی تصویب شد که به موجب آن هر زندان باید کتابخانه‌ای داشته باشد و بدین ترتیب در این کشور کتابخانههای زندان قدمتی بیشتر از کتابخانههای عمومی دارند. چارلز دیکنز نویسنده صاحب‌نام انگلیسی نیز در کتاب «یادداشت‌های امریکایی» که در سال ۱۸۴۲ نوشته؛ به مشاهدات خود از یک زندان اشاره کرده و نوشته است: «زندانی کتاب مقدس، انجیل، لوحه، و مداد در اختیار دارد و به‌طور محدود اجازه دارد از سایر کتابها نیز استفاده کند و قلم و جوهر و کاغذ نیز تحت‌شرایطی در اختیار وی قرار می‌گیرد.»
درباره‌ی تاریخ کتابخانههای زندان در آمریکا یادآوری این نکته ضروری است که هرچند از سال ۱۸۴۲ در زندان‌های امریکا مجموعه‌های کتاب وجود داشته اما ارائه خدمات کتابخانه‌ای به زندانیان از سال ۱۹۰۰ آغاز می‌شود و با تاسیس انجمن کتابخانههای زندان آمریکا در سال ۱۹۳۲ کتابخانههای زندان رسمیت پیدا می‌کنند.
بالاخره در شرایطی که روزها اغلب آنقدر طولانی می‌شوند که هر چقدر هم به ساعت زل بزنی، عقربه‌ها خیال تکان خوردن ندارند، تنها سرگرمی مفید و مؤثر برای زندانیان خواندن کتاب به نظر میرسد.
براساس آمار سازمان زندانها در حال حاضر، در سطح زندان‌های سراسر کشور خودمان ۳۸۹ کتابخانه فعال وجود دارد که از این تعداد؛ ۲۵۰ کتابخانهی مرکزی و مابقی کتابخانههای متفرقه مختص به هر بخش و اندرزگاه هستند. ۱۷۸ کتابخانه از ۲۵۰ کتابخانهی مرکزی زندانها مستقیما زیر نظر نهاد کتابخانههای عمومی اداره می‌شوند. مابقی هم زیر مجموعه‌ی سازمان زندانها به حساب می‌آیند. بیش از یک میلیون نسخه از ۳۰۰۰ عنوان کتاب هم در کتابخانههای زندان‌های سراسر کشور وجود دارد، که به گفته‌ی مسئولان روابط عمومی سازمان زندانها بیشترین موضوعات این کتابها براساس تقاضای زندانیان به ترتیب رمان، داستان، شعر، اشعار مداحی، کتب دینی، حقوقی و روانشناسی است.
همچنین به گفته‌ی مدیر کل فرهنگی و تربیتی سازمان زندان‌های کشور؛ با توجه به مناسبت‌های ملی و مذهبی در طول سال؛ مسابقات کتابخوانی متعددی از سوی اداره کل فرهنگی و تربیتی سازمان فرهنگی زندانها طراحی و وبرای زندانیان، کارکنان و سربازان وظیفه برگزار می‌شود. مطابق آمار ارسالی از سوی نهاد مربوطه در سال ۱۳۹۳ تعداد ۲۲۷۹۶ نفر از زندانیان در مسابقات کتابخوانی شرکت کردهاند.
به صورت نمونه نگاهی اجمالی خواهیم داشت به برخی از کتابخانههای زندان‌های کشور:
زندان اوین:
در زندان اوین، هر اندرزگاه کتابخانه‌ای مختص به خود دارد. به عنوان مثال کتابخانهی اندرزگاه چهار اوین بیش از ۵ هزار جلد کتاب را در خود جای داده است که به فراخور موضوعات دسته‌بندی شده‌اند. با وجود این تعداد نسبتا معقول کتاب، گشتی کوتاه در محوطه کتابخانه این اندرزگاه و نگاهی گذرا به کتابها کافی‌ست تا مشخص شود، بیشتر کتابها، آثار قدیمی هستند که سالیان سال از چاپ آنها گذشته است. احتمالا چون اکثر کتابهای اینجا اهدایی هستند و خیرین یا برخی از خود زندانیان پس از آزاد شدن آنها را به این نهاد تقدیم کردهاند؛ سال چاپ‌شان هم به زمان اهداها وابسته است.
البته کتابهای اهدایی ابتدا به اداره فرهنگی زندان می‌روند و چون تمامی کتابها مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارند معمولا مشکل خاصی برای ورود به کتابخانه زندان ندارند اما برخی از آنها طبق شرایط حاکم اجازه ورود پیدا نمی‌کنند و برگشت می‌خورند. ارسال کتاب برای زندانیان از طریق خانواده‌ی آنها نیز بعد از بازدید مسئولان، ممکن می‌شود، اما داشتن کتابهایی خارج از کتابهای زندان برای بعضی زندانیان خاص منوط به خواست مسئولان است.
در گزارشی که رسانه‌ها از بازدید کتابخانههای این زندان منتشر کردهاند تعداد کتابهای آن بر اساس حوزههای مختلف بدین شرح است: احکام، معارف اسلامی، علوم قرآنی و اسلام شناسی با بیش از ۲۱۰۰ جلد کتاب بیشترین کتاب در کتابخانهی اندرزگاه چهار زندان اوین هستند. کتابهای روانشناسی و علوم اجتماعی هم با ۴۰۰ جلد کتاب بیشتری فراوانی را در این اندرزگاه دارند. کتابهای شعر نو ۱۷۰جلد و شعرهای کلاسیک ۹۰ جلد، رمان ایرانی ۲۵۰ جلد، رمان خارجی ۲۸۰جلد، تاریخ ایران و جهان ۲۴۰ عنوان، علوم اجتماعی، ریاضیات، جغرافیا و … در ۲۰۰ جلد، اقتصاد و مهندسی ۱۸۰ عنوان، پزشکی و تغذیه ۲۷۰ جلد، فرهنگ اقوام و لغت‌نامه ۱۵۰ جلد، سینما ۷۰ جلد، تئاتر ۱۰۰ جلد، فیلمنامه‌نویسی و داستان‌نویسی ۱۰۰ جلد و کتابهای ورزشی در ۶۰ جلد در این اندرزگاه نگهداری می‌شوند.
در اندرزگاه هفت اوین هم که کتابخانه آن نسبت به کتابخانههای دیگر زندان اوین گسترده‌تر است و به نوعی کتابخانه مرکزی به حساب می‌آید، ردی کمرنگ و محدود از کتابهای تازه منتشر شده یافت می‌شود که بازهم عموما از سوی خیرین اهدا شده‌اند.
این اندرزگاه (اندرزگاه هفت) ۱۷ هزار عنوان کتاب را در ۷۳ قفسه جای داده است و روزانه بیش از ۲۲۰ نفر به کتابخانه‌اش رفت‌وآمد می‌کنند. این کتابخانه نیز با اینکه نسبتا تعداد قابل قبولی کتاب در خود جای داده، اما باز عموم آنها قدیمی هستند و کتابهای آموزشی و حتی کتابهای حقوقی که محل مراجعه بیشتر مددجویان است؛ جای زیادی در قفسه‌ها ندارند. سال انتشار بیشتر کتابهای حقوقی اینجا به سال ۶۷ و ۶۸ بازمی‌گردد و تنها تعداد انگشت‌شماری از آنها کتابهای تازه چاپ این حوزه هستند که تغییرات و تحولات جدید در قوانین و تبصره‌ها را دربرندارند.
هر مددجو می‌تواند کتابهایی که مرجع نباشند را تا یک هفته به اتاق خود ببرد. در کتابخانه زندانها کتابهای حقوقی هم مرجع محسوب می‌شوند. البته اغلب کتابهای مرجع قدیمی بوده و احتمالا کمکی به خواننده برای فهم مسائل قضایی نوین نمی‌کند.
بر اساس گزارش مذکور تعداد کتابهای اندرزگاه هفت نیز به ترتیب زیر است: کتابهای تاریخی ۸۵۸ جلد، رمان ایرانی و خارجی ۱۳۴۰ جلد، پزشکی ۵۵۲ جلد، حقوقی ۶۳۵ جلد، فلسفه و عرفان ۸۴۶ جلد، مذهبی و معارف ۳۴۵۰ جلد، روانشناسی ۵۰۵ جلد، سیاسی ۶۸۴ صفحه، انقلاب اسلامی ۱۰۳۶ جلد، آموزشی ۳۰۶ جلد، اخلاق ۲۶۶ جلد، کتابهای علمی ۱۱۲۲ جلد،هنر ۵۵۴ جلد، روزنامه اطلاعات ۱۱۰جلد و روزنامه حمایت ۲۲ جلد، از دیگر کتابها و مطبوعه‌های کتابخانهی اندرزگاه شماره هفت زندان اوین هستند.
زندان مرکزی همدان:
براساس شنیده‌ها در زندان مرکزی همدان هر بند دارای یک مسئول یا مأمور فرهنگی است که از خود زندانیان انتخاب می‌شود و کتابهایی که زندانیان می‌خواهند و لیست آن در نمازخانه‌ی بند نصب شده است را به دست آنها می‌رساند. البته اینجا، کتابهایی که توسط خانواده‌ها برای بعضی از زندانیان علاقمند آورده می‌شود توسط مسئولان کنترل سخت‌گیرانه‌ای نمی‌شود. با این‌حال و هرچند که کتابهای زندان همدان تنوع نسبتاً مناسبی دارند (کتابهای مذهبی، رمان، تاریخی) اما استقبال چندانی ازآن‌ها نمی‌شود.
زندان تبریز:
بازار روزنامه و مجله‌های سرگرم‌کننده و نه چندان جدی در زندان تبریز، داغ است. روزنامه جام‌جم با ۷۸ نسخه، روزنامه ایران با ۷۱ نسخه، همشهری با ۱۴ نسخه، شرق با ۷ نسخه، خبر ورزشی با ۱۰، اعتماد با ۵، دنیای اقتصاد و اطلاعات با ۲ و کیهان و جوان با یک نسخه در ردیف اول تا پایانی جدول فروش در زندان تبریز قرار دارند.
کتابهای هر بند، از کتابخانه ده هزار جلدی زندان تبریز آورده و در مسجد هر بند نگهداری می‌شوند. به‌دلیل آشفتگی چیدمان کتابها، یافتن کتاب مورد نیاز در میان ۱۰ هزار کتاب خیلی مشکل است. اغلب کتابهای کتابخانه به وسیله خود زندانیان خریداری شده است ولی اگر یک زندانی در این زندان طبق قانون بخواهد به هزینه شخصی کتاب وارد زندان کند، ممکن است کتاب او چند روز در قرنطینه زندان باقی بماند تا مجوز ورود آن به زندان داده شود. کتابهای مذهبی و تفسیر قرآن بیش از نیمی از قفسه‌های کتابخانهی زندان تبریز را به خود اختصاص داده‌اند.
زندان رجایی‌شهر:
زندان رجایی شهر عمدتا به مرتکبین قتل عمد و شرارت اختصاص دارد، البته چند نفری از زندانیان سیاسی نیز در این زندان نگهداری می‌شوند. اینجا نیز مثل زندان همدان در هر سالن یک رابط فرهنگی در نظر گرفته می‌شود تا کتابهایی که لیست آن در کریدور عمومی نصب شده است را به دست زندانیان برساند.
اندرزگاه شماره ۲ زندان رجایی‌شهر کتابخانه‌ای با بیش از پنچ هزار جلد کتاب دینی و ادبی دارد. البته بیشتر کتابهای این کتابخانه دینی است و زندانیان هم بیشتر کتب دینی می‌خوانند. کتاب «راز» معروف هم از محبوبیت زیادی میان زندانیان این اندرزگاه برخوردار است. عضویت این کتابخانه برای همه زندانیان امکان‌پذیر است و برگ البسه آنها تا زمان بازگشت کتاب پیش کتابدار باقی می ماند.
زندان کرمانشاه:
در زندان کرمانشاه روزنامه‌های حمایت، مأوا و جمهوری اسلامی رایگان بین پرسنل توزیع می‌شود ولی زندانیان می‌توانند درصورت تمایل پول هر روزنامه‌ای را که می‌خواهند به مسئولان بدهند تا روزنامه مربوطه برایشان تهیه شود.
اینجا در بخش ویژه‌ی نظامیان و اردوگاه معتادین نیز کتابخانه وجود دارد و از طرف زندانیان استقبال می‌شود. کسانی که مایلند عضو می‌شوند و از مسئول کتابخانه کتاب به امانت می‌گیرند و در موعد مقرر برمی‌گردانند.
عدم همخوانی محتوای کتابها با نیاز زندانیان و به‌روز نبودن کتابها
با کمی تعمق در این مشت نمونه‌ی خروار می‌توان دریافت که نکته‌‌ی مغفول در مورد کتابخانههای زندانها، عدم تنوع مناسب کتاب‌هاست. تعداد قابل توجهی از کتابها، مذهبی و در باب احکام است که می‌باید انواع متنوع دیگر به آن افزود شود. بیشتر کتابهای ارسالی با فضای فکری و روحیات مددجویان فاصله دارد و پاسخگوی نیازهای آنها نیست، به طور نمونه کتابهای آموزشی و حقوقی جای چندانی در کتابهایی که به کتابخانههای زندانها وارد می‌شوند، ندارند.
مطمئنا تهیه کتابهای پرحجم و قطور برای زندانیان مناسب نیست. به عنوان مثال وجود ۱۱۰ جلدی کتاب «بحار‌الانوار» در کتابخانهی زندان، با این حجم عظیم برای مخاطبان آسیب دیده اجتماع مناسب نیست.
معمولا هم بیشتر همین کتابهای موجود مستعمل و غیرقابل استفاده هستند. مثلا همین دو-سه سال پیش، ۵۰۰ جلد کتاب از یک اثر در کتابخانهی زندان شهرستان سرخس موجود بود که در شرایط نامناسب نگهداری می‌شد و فقط فضا را اشغال کرده بود و آثار دیگر این کتابخانه نیز، اغلب تکراری و کهنه و پاره بودند، یا هفت تا هشت هزار جلد کتاب کتابخانهی مشارکتی همدان به دلیل کهنگی، پارگی و خط خوردگی داشتن و تکراری بودن وجین و از مجموعه خارج شدند. حتی گاهی شاهد ارسال منابعی مانند کتابهای کمک‌درسی برای کتابخانههای مشارکتی زندانها هستیم که به شدت میزان کارایی و کارکرد این مراکز را برای زندانیان کاهش می‌دهد.
در کنار همه‌ی اینها بخش بند زنان و مردان نیازهای متفاوت مطالعاتی احساس می‌کنند که باید با نیازسنجی درست منابع مفید از سوی سازمان امور زندانها برایشان ارسال شود.
متاسفانه بازدید از کتابخانههای مشارکتی در زندانها بسیار سخت، کم و محدود است، بازدید سخت از کتابخانههای مشارکتی در زندانها به دلیل مقررات ویژه باعث می‌شود نظارت کمتری بر منابع ارسالی انجام شود و نیازسنجی درستی از کتابهای مورد نیاز این گروه نشود.
علی تیماس (نویسنده و روزنامه‌نگار هرمزگانی) به عنوان کسی که یک بار تجربه حضور در زندان را دارد؛ در وبلاگ شخصی خود نوشته: وقتی کسی وارد زندان می‌شود باید بتواند از وقت خود در زندان نهایت استفاده را ببرد و لذا یکی از راه‌های موجود دسترسی به کتاب و کتابخانه است. بنده در طول حضورم نتوانستم حتی یکبار به کتابخانه دسترسی داشته باشم. البته مسئول بند مربوطه بنا به انتخاب خود کتابهایی را برایم می‌آورد که گاه بد نبود و گاه هم ارزش خواندن نداشت. بحث بر سر این است که زندانی باید دسترسی مستقیم داشته باشد تا خود انتخاب کند و حداقل آرشیو کتابهای موجود را ببیند. گاه می‌گفتند کتاب مورد نظرت را بگو تا برایت بیاوریم، اما این هم ممکن نبود زیرا شما دقیقا نمی‌دانستی چه کتابهایی در کتابخانه موجود است.
حجت‌الاسلام رضا رستمی (مدیرکل فرهنگی و تربیتی سازمان زندان‌های کشور) اذعان می‌کند: کتابهایی با محتوای دینی و مذهبی، رمان، شعر (مذهبی، مداحی و …)، داستان و رمان، تاریخی و … از موارد درخواستی زندانیان است که به دلیل محدودیت منابع گاها درخواست و تقاضای مددجویان به صورت نوبتی صورت می‌گیرد.
نحوه ورود کتاب به زندانها
هرچند که روابط عمومی سازمان زندانها ادعا دارد هر کتابی که از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دوره‌های مختلف مجوز گرفته باشد مشکلی برای ورود به زندان و مطالعه توسط زندانیان ندارد، اما باید توجه داشت که کتابخانههای زندان در حقیقت نوعی کتابخانه عمومی محسوب می‌شوند که کتابهای موجود در آن با دقت بیشتری برگزیده می‌شوند. هر کتابی برای ورود به بخش کتابخانه در اداره فرهنگی زندانها مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از تایید اجازه ورود پیدا می‌کنند.
از قرار معلوم اکثر کتابخانههای زندانها براساس تفاهم‌نامه میان سازمان زندانها و نهاد کتابخانههای عمومی کشور، تحت پوشش این نهاد هستند و به صورت کتابخانه عمومی مثل سایر کتابخانههای عمومی سطح شهرها از سهمیه کتاب این نهاد به صورت ماهانه بهره‌مند می‌شوند. همچنین مطابق تفاهم‌نامه منعقد شده میان سازمان زندانها و وزارت ارشاد، هر ساله نسبت به تعداد زندان‌های یک استان، مبلغی را برای استان در نظر می‌گیرند و همکاران استانی پس از مراجعه به انبار کتاب وزارت ارشاد، مطابق مبلغ در نظر گرفته شده سهمیه خود را دریافت می‌کنند.
از سوی دیگر گفته می‌شود با استفاده از منابع مالی که در اختیار اداره کل زندان‌های سراسر کشور قرار دارد، در مناسبت‌های مختلف و برای برگزاری مسابقات کتابخوانی، کتابهای مورد نیاز خریداری می‌شود و در بعضی از استان‌ها نیز با همکاری انتشاراتی‌ها، دفاتر علما و مراجع کتب کتابخانه زندانها تأمین می‌شود .علاوه بر این؛ در طول سال ناشران زیادی فهرست کتب خود را به سازمان زندانها و ادارات کل زندان‌های سراسر کشور ارسال می‌کنند که براساس نیاز به ویژه در زمان برگزاری مسابقات کتابخوانی، طی هماهنگی‌هایی که صورت می‌گیرد کتب از آن ناشر تهیه می‌شود در غیر این صورت اکثر کتب وارده به زندانها از طریق تفاهم‌نامه‌ها و توافق‌نامه‌های فنی أمین می‌شود.
اما سهمیه کتابهای نهاد کتابخانههای عمومی کشور روند ثابتی دارد که هر ماه با عناوین مشخص برای کتابخانههای مشارکتی زندانها ارسال می‌شود. با این وجود ارسال و تهیه کتاب باید از سوی کتابدار مدیریت شود تا نیازهای مطالعاتی مخاطبان زندانی را فراهم کند.
براساس اعلام مدیران سازمان امور زندانها؛ این سازمان هر سال حدود پنج تا شش میلیون تومان اعتبار برای تامین منابع کتابخانههای زندان در نظر می‌گیرد و با قرار دادن این مبالغ در اختیار کتابدار‌ها، منابع و تجهیزات لازم برای کتابخانه‌ها را خریداری می‌کند. مسئولان حوزههای مختلف از جمله آموزش و پرورش، دادگستری، رییس اداره تبلیغات و بنیاد حفظ آثار نیز در بازدید‌های خود از زندانها گاه مجموعه‌هایی از آثار مکتوب را به کتابخانه‌ها اهدا می‌کنند. بسیاری از کتابهای حقوقی از دادگستری، آثار اعتقادی از سوی ارشاد و کتابهای دفاع مقدس و روانشناسی و دینی از سوی ارگان‌های دیگر در طول این بازدید‌ها به این کتابخانه اهدا شدند.
ظاهرا در بدو ورود هر زندانی به زندان سطح سواد، وضعیت فرهنگی و نیازهای فرهنگی او بررسی و ارزیابی می‌شود و با توجه به برنامه‌های فرهنگی و سطح سواد زندانیان و به منظور تحقق فرآیند اصلاح و تربیت و بازاجتماعی کردن زندانیان، کتابهای مورد نیاز شناسایی می‌شود که اکثر این کتابها را کتب دینی و معنوی، رمان، داستان و شعر تشکیل می‌دهند.
سید عارف علوی (مدیرکل تامین منابع نهاد کتابخانههای عمومی کشور) نیز در ۲۷ خرداد ۹۲ خبر از تشکیل کارگروهی ویژه توسط این نهاد برای بررسی سیاست خرید کتاب برای کتابخانههای مشارکتی زندانها داد و قرار بود در اولین فرصت با تشکیل کارگروهی مرکب از نمایندگان نهاد کتابخانههای عمومی و مسوولان قوه‌قضاییه کشور، سیاست خرید کتاب مناسب برای کتابخانههای مشارکتی زندانها بررسی شود. همچنین اعلام شد اداره کل امور زندانها می‌توانند تمهیدات ویژه‌ای برای تاسیس کتابخانههای مشارکتی با همکاری نهاد کتابخانههای عمومی داشته باشند تا کتابها را وجین (گزینش) نکنند و آثار به دلیل محدودیت، گزینشی و با انتخاب محدود وارد این مراکز نشود.
حجت‌الاسلام رضا رستمی در همین رابطه می‌گوید: با توجه به اینکه هدف سازمان زندانها، اصلاح و تربیت زندانیان براساس تعالیم دین مبین اسلام است از این رو کتاب و کتابخوانی و ایجاد علاقه جهت مطالعه در بین محبوسان به عنوان یکی از ابزار‌های نیل به سوی هدف سازمان است. به همین دلیل با پیگیری‌های به عمل آمده و انعقاد تفاهمنامه‌های همکاری با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانههای عمومی کشور و گاها کمک خیرین منابع کتابخانه‌ای زندان تامین می‌شود ولی مطابق دستور العمل فرهنگی تربیتی زندانها به دلیل جلوگیری از ورود کتابهای غیر ارزشمند و مغایر با تعالیم دین مبین اسلام کلیه کتابهای وارده به زندان توسط مسئولان کتابخانه مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از تایید مسئول فرهنگی زندان در لیست کتابخانه ثبت می‌شود و زندانیان می‌توانند از آن استفاده کنند.
او یادآور می‌شود: براساس برنامه‌ریزی انجام شده توسط مسئولان کتابخانه و تائید فرهنگی زندان که در معرض دید کلیه زندانیان است تمامی بندهای یک زندان می‌توانند از منابع کتابخانهی زندان استفاده کنند و محدودیتی در این خصوص وجود ندارد.
از دیگر اقدامات برخی از کتابخانهی زندان‌های کشور موضوع خلاصه‌نویسی کتابها توسط زندانیان است. براساس این طرح؛ زندانیانی که کتابهایی را از کتابخانه به امانت می‌برند؛ می‌توانند طی چند صفحه، خلاصه و برداشت ذهنی خود را از محتوای آن کتاب مکتوب کنند و در اختیار مسئولان کتابخانه قرار بدهند. این خلاصه‌نویسی‌ها برای مطالعه‌ی دیگر زندانیان نیز استفاده می‌شود.
کتابهای پرخواننده در زندان چه ژانری دارند؟
با توجه به اوقات فراغتی که زندانیان در زندان دارند؛ طبیعی است بیشتر مراجعاتی که برای تحویل کتاب از کتابخانه دارند مربوط به رمان و داستان می‌شود و در زمان‌هایی خاص همچون مسابقات کتابخوانی حجم مراجعات جهت دریافت کتاب افزایش پیدا می‌کند.
بر اساس آمار دریافتی از سازمان امور زندانها، یکی از نکات قابل توجه در مراجعه زندانیان به کتابخانه زندانها، استقبال بیش از حد زندانیان از کتابهایی حقوقی بوده که به نظر میرسد می‌خواهند در این کتابها به دنبال تبصره و ماده‌ای برای حل مشکل قضایی خود باشند. زندانیان همچنین از سرگذشت‌نویسی‌ها، کتب تاریخی، نمایشنامه و فیلمنامه هم استقبال می‌کنند.
البته دیگر آثار ادبی مثل دیوان‌های شعر شاعران مختلف نیز میزان امانت‌دهی بالایی را در میان کتابهای کتابخانههای زندان دارند. کتابهای بوستان و گلستان سعدی، دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی، رتبه‌های نخست امانت را در بیشتر این کتابخانه دارند.
شاید دسته‌بندی زندنیان بر حسب جرم و نتیجه‌گیری اینکه هر زندانی با توجه به جرم ارتکابی چه کتابهایی را می‌خوانند و چه کتابهایی را نمی‌خوانند؛ کمی سخت، عجیب و غیرقابل باور به نظر برسد، اما رئیس اداره فرهنگی هنری سازمان زندانها در آبان‌ماه سال ۸۷ و همزمان با شانزدهمین دوره هفته کتاب؛ با دسته‌بندی زندانی‌ها در گروه‌های مختلف جرم و بزه برای اولین بار این بحث را مطرح و گفته بود: در زندانها افراد به چند دسته تقسیم می‌شوند: مواد مخدری‌ها بیشتر شعر می‌خوانند، مالی‌ها رمان و داستان‌های بلند و روحانیت بیشتر به مطالعه کتابهای دینی و عقیدتی می‌پردازند.
مجید صفاری‌نیا (روانشناس اجتماعی) نیر تاکید می‌کند که افراد به استناد نوع شخصیت مطمئنا سلیقه‌ی متفاوتی در مطالعه دارند.
او با بیان اینکه ویژگی‌های شخصیتی افراد در اینکه علاقه‌مند به کتاب شعر باشند یا داستان و رمان را بیشتر ترجیح بدهند تاثیر دارد، می‌گوید: به عنوان مثال ویژگی‌هایی که در اصطلاح رفتاری «گوش به زنگی اجتماعی» نامیده می‌شود نقش پررنگی در اینکه فرد مذکور علاقه‌مند به خواندن نشریات، روزنامه و مجله دارد بازی می‌کند. «هیجان طلبی» ویژگی شخصیتی دیگری است که احتمالا فرد را به سوی خواندن رمان‌های ترسناک و جنایی می‌کشاند. حالا همین ویژگی‌های شخصیتی بر اساس اینکه می‌توانند موجب بروز چه بزه و جرمی بشوند به نوعی یک همبستگی میان جرم صورت گرفته و کتاب مورد علاقه زندانی ایجاد می‌کنند. اینکه مجرمین موادمخدر و معتادان تمرکز مطالعاتی بیشتری روی کتابهای شعر دارند ناشی از همین ویژگی‌های شخصیتی است. یعنی یک سری ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری وجود دارد که به صورت موازی می‌تواند در کشش فرد به سمت بزهی خاص و علاقه‌مندی او به مطالعه‌ی گونه‌ی مشخصی از کتابها تاثیرگذار باشد.
این روانشناس اضافه می‌کند: درواقع فردی با چنین ویژگی‌های شخصیتی که مثلا کتابهای شعر را بیشتر می‌پسندند، احتمال اینکه به سمت انجام فلان جرم کشیده شود بیشتر می‌شود. البته شاید در دانشگاه‌های غربی پژوهشی برای ثبت این دسته‌بندی‌ها صورت گرفته باشد اما بعید به نظر میرسد در کشور ما چنین تحقیقی انجام شده و آمار درستی وجود داشته باشد. هرچند درست‌تر آن است که به‌جای دسته‌بندی شیوه‌های مطالعاتی زندانیان بر اساس جرم‌های آنها، بنا بر قواعد علمی این دسته‌بندی را از روی نوع شخصیت‌های افراد لحاظ کنیم.
همچنین مصطفی فروتن (روانشناس و رفتارشناس اجتماعی) با اشاره به اینکه بحث پژوهش و تحقیقات مسئله‌ای است که در هر لحظه می‌تواند ۱۰۰ها و هزارها مورد از آن در حال انجام باشد و نمی‌توان قاطعانه گفت که پژوهشی با آمار مستدل از نوع کتابهای مورد علاقه‌ی زندانیان بر حسب جرم صورت گرفته است یا خیر، بیان می‌کند: در مطالعات رفتار‌شناسی و روانشناسی شاهد ارتباط بین متغییرهای مختلف هستیم، حتی تاثیر خشونت بر ژن‌ها نیز مورد مطالعه قرار گرفته که نتایجی را هم در پی داشته است. اما اینکه در فضای مجرمان این متغییرها به چه صورت در موضوعات مختلف تاثیر می‌گذارند باید با توجه به تیپ‌شناسی شخصیت باشد. اساسا ما ۹ تیپ شخصیتی کلی داریم که تمامی انسان‌ها به نوعی در یکی از این تیپ‌های شخصیتی قرار می‌گیرند. یکی از این دسته‌بندی‌ها مربوط به آدم‌های هنرمند و رمانتیک مربوط می‌شود. این افراد غالبا بسیار احساساتی- عاطفی هستند و واکنش‌های شدیدی به مسائل نشان می‌دهند. جرمی مثل اعتیاد بر حسب همین ویژگی‌های شخصیتی در این افراد بیشتر دیده می‌شود پس طبیعی است که وقتی به دلیل چنین جرمی باید دوره‌ی محکومیت بگذرانند از کتابهای شعر و یا رمان‌های عاطفی موجود در کتابخانهی زندان بیشتر استفاده می‌کنند.
فروتن نیز معتقد است: این جرم افراد نیست که گرایش آنها به حوزه‌ی خاصی از کتابها را رقم می‌زند بلکه جرم و سلیقه‌ی مطالعاتی آنها هر دو از تیپ شخصیتی و ویژگی‌های آن نشات می‌گیرند.
این رفتارشناس سپس برای توضیح بیشتر چهار تیپ شخصیتی هم برای جرایم معرفی می‌کند و می‌گوید: چهار تیپ شخصیتی در جرم‌شناسی داریم: اقتصادی (مشکل مالی و چک نامعتبر)، اجتماعی (خشونت و تجاوز)، روان‌شناسانه (مشکلات رفتاری و مهارت‌های آموخته نشده) و فیزیولوژیک (معلولانی که مورد سوء‌استفاده قرار می‌گیرند) . هرکدام از چهار دسته در نقطه‌ی عدم انطباق و پذیرش مهارت مشترک هستند. حالا نوع شخصیت کمال‌گرا که واکنش‌های وسواس‌گونه از خود نشان می‌دهد چنانچه سر و کارش با زندان بیفتد لزوما کتابهای عینی‌گرایانه و فلسفی را در زندان مطالعه می‌کند. فرد قدرت‌طلب هم که عموما پرخاشگری در رفتارهایش دیده می‌شود ترجیح می‌دهد کتابهایی را بخواند که بتواند با شخصیت اصلی کتاب همذات‌پنداری داشته باشد. تیپ شخصیت مهرطلب نیز به واسطه‌ی اینکه مدام به راضی‌کردن دیگران و حمایت از این و آن مشغول است چنانچه دچار آسیب اجتماعی و بزه شود مسلما به سمت کتابهای رمان و داستان در کتابخانهی زندان کشیده می‌شود.
بر اساس یک دسته‌بندی دیگر، مردان زندانی به دلیل داشتن تحصیلات بالاتر بیشتر از کتابخانه استفاده می‌کنند زیرا زنان به طور متوسط تا مقطع تحصیلی راهنمایی و مردان بیشتر دوره دبیرستان را پشت سر گذاشته‌اند. البته بندهای زنان عموما به دلیل محدود، کوچک و تک بند بودن چارچوب کتابخانه استاندارد را ندارند، اما نسخه‌هایی از کتابهای مختلف برای بند زنان نیز ارسال می‌شود که ظاهرا استقبال چندانی از سوی زنان برای کتابخوانی نمی‌شود.
علل و انگیزه‌ی زندانیان برای مراجعه به کتابخانه متفاوت است. گذراندن اوقات فراغت با بیش از ۷۰ درصد، کسب لذت در مطالعه و سرگرمی با چیزی حدود ۵۰ درصد و مراجعه برحسب علاقه برای افزایش اطلاعات با ۲۵ درصد بیشترین علل و انگیزه‌ی زندانیان برای مراجعه به کتابخانههای زندان هستند. در کنار اینها مطالعه روزنامه و مجلات، مطالعه‌ی کتابهای غیردرسی، مطالعه‌ی کتابهای درسی و کمک درسی، انجام کارهای تحقیق و پاسخ به سوالات مرجع نیر از جمله‌ی دیگر دلایل مراجعه به کتابخانههای زندان هستند.
مدیرکل فرهنگی و تربیتی سازمان زندان‌های کشور هم علایق زندانیان به حوزههای متفاوت کتابهای موجود در کتابخانه زندانها را متنوع می‌داند و می‌گوید: طی بررسی‌های صورت گرفته گاها مشاهده می‌شود استقبال زندانیان جرایم مالی و دیگر جرایم صرفا به سوی کتابهای قانونی و حقوقی بوده است. البته در برخی موارد با توجه به برگزاری مسابقات متعدد کتابخوانی، توجه زندانیان به سمت کتب معرفی شده از سوی نهاد فرهنکی زندان است. ولی توجه غالب زندانیان عموما روی کتابهای شعر، رمان، مذهبی و تاریخی متمرکز است. زندانیانی هم زندان برای آنها فرصتی برای ادامه تحصیل شده است توجه‌شان معطوف به کتب درسی، کمک درسی، تست و سوال‌علمی تشریحی‌ست که در کتابخانههای زندانها موجود است.
وضعیت کتابخانهی زندان با معیار ایفلا
کل کتابهای موجود در ۳۹۰ کتابخانهی زندان سراسر کشور بیش از یک میلیون نسخه از ۳۰۰۰ عنوان کتاب است. بر اساس استانداردهای ایفلا برای منابع کتابخانه‌ای در کتابخانههای زندان، یک مجموعه پایه شامل حداقل ۲۰۰۰ عنوان کتاب و یک مجموعه از حداقل ۳۰ عنوان نشریات ادواری برای هر زندان باید وجود داشته باشد و به ازای هر نفر مقیم زندان ۱۰ عنوان کتاب و یک اشتراک نشریه، محاسبه و در نظر گرفته شود.
یک پژوهشگر از مقایسه آمار مجموعه‌های کتابخانههای زندان در ایران با شاخص مطرح‌شده در رهنمود ایفلا، نتیجه گرفته که اغلب کتابخانه‌هایی که زندان مربوط به آنها زیر ۲۰۰ نفر جمعیت دارند، دارای مجموعه‌های نهایتا ۲۰۰۰ عنوانی و حتی فاقد همین تعداد کتاب هستند. در بقیه کتابخانه‌ها نیز کلاً حدودا تعداد ۵۰۰هزار عنوان کمبود کتاب وجود دارد که براساس رابطه زیر محاسبه شده است:
جمع کل = (١٠ * تعداد زندانیان) + (تعداد کتابخانه‌ها * ٢٠٠٠)
همچنین درصد بالایی از کتابخانههای زندان در سطح کشور فاقد مجموعه ۳۰ عنوانی نشریات هستند.
باید در نظر داشت این کتابخانه‌ها دارای بودجه مستقلی نیستند و تنها سهمی از بودجه معاونت فرهنگی را برای خرید منابع استفاده می‌کنند یا اینکه اصلأ خرید ندارند و تنها از طریق اهدا منابع کتابخانه را به‌دست می‌آورند. خرید بدون برنامه و نداشتن خرید در بعضی از کتابخانه‌ها، افزایش مجموعه فقط از طریق منابع اهدایی را رقم می‌زند که باعث کاهش کارآیی لازم در بخش مجموعه‌سازی می‌شود. بر اساس داده‌هایی که پژوهشگر طرح بالا مطرح کرده؛ بیش از ۷۰ کتابخانهی زندان فاقد سازماندهی و رده‌بندی استاندارد برای منابع خود هستند.
از سوی دیگر، به دلیل بی‌توجهی به اهمیت کتابخانه در طراحی زندانها، اکثر کتابخانههای زندانها دارای ساختمان مجزا و مستقلی نیستند و در داخل مجتمع‌های فرهنگی قرار دارند و سالن‌های مطالعه مستقلی در زندانها وجود ندارند. درواقع اگرچه تمامی کتابخانههای مرکزی زندانها از سالن مطالعه برخوردار هستند، اما کتابخانه‌هایی که در داخل هر اندرزگاه وجود دارد ممکن است به فراخور امکانات و مکان تالار مطالعه داشته باشند یا خیر.