این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
معرفی کتابهای تازه
«فتوت در لغت عرب صفتی (مصدری) است که از کلمه «فتی» مشتق شده است و فتی (تازه جوان) کسی را گویند که پای در دوره جوانی نهاده و روزگار خوش شباب را آغاز کرده است. شاید به همین سبب در فرهنگهای لغت فتوت را جوانمردی و مردی معنی کرده اند و فتی را جوان و جوانمردِ نیکو خوی دانسته اند. (۱)
فتوت در فرهنگ ایرانی به معنای جوانی، سخا، کرم، بخشندگی، جوانمردی و مردانگی آمده است (۲) و در عالم تصوف عبارت است از: غیر را بر نفس خود ترجیح دادن، انواع ایثار (ایثار مالی و جاه و جلال و نفس)، کوشش در امور دیگران و دیگران را برخود برتری دادن و با همگان به انصاف رفتار کردن…، و در اصطلاح عارفان عبارت از ایثار است که «اول درجه آن ایثار به جاه، و اعلامرتبه آن ایثار به نفس است.»
فتوّت، از جمله مفاهیم کلیدی در عرفان و تصوّف محسوب می شود، مفهومی که نه تنها عامه مردم، بلکه قاطبه اهل نظر، عرفا و صوفیّه را نیز به خود معطوف ساخته است. به سبب همین بذل توجه که از دیرباز نسبت بدان صورت گرفته کتب و رسائل بسیاری در این زمینه، به رسته تألیف در آمده است.
اما جالب آنکه با وجود چنین اهمیتی کمتر نام های بزرگ و معروف به عنوان نویسنده این قسم رسائل مطرح شده اند. محتوای فتوت نامه‌ها از منش، عقاید، قوانین و آداب جوانمردان و همچنین اصناف پیشه ور و باورها و آداب خاکساریه سخن می‌گوید. از آنجا که فتوت‌نامه‌ها به طور غالب اثر مردم عادی و از طبقه فرودست . پیشه‌ور بوده در گذر تاریخ ناشناخته مانده اند. البته وجود دارد چند رساله خطی که فتوت نامه‌های منظومی منسوب به عطار نیشابوری به شمار می‌آمده اند، اما بعدها محققان در درستی این قول تردید کرده و آن را نادرست شمرده اند. به هر روی در این بین البته می توان به چند اثر اشاره داشت که مولفانی نام‌دار داشته کسانی که خود در زمره صوفیان و اهل عرفان بوده اند. فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه میرسیدعلی همدانی و فتوتنامه سلطانی نوشته ملاحسین واعظ کاشفی و … از این جمله آثار محسوب می شوند.
در چنین شرایطی ضرورت پژوهش در باره فتوت‌نامه‌ها بی نیاز از تاکید می‌نماید، «فتیان» در تاریخ چه شمارشان انبوه باشد و چه اندک، طیفی از مردمانی هستند که در سده های گذشته می زیسته اند و بازگو کردن اوضاع و احوال پ عقاید ایشان در شناخت گذشته این دیار دارای اهمیت است.
کتاب «فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه»(سی رساله) مجموعه ای از سی فتوت نامه و رساله است که در باب منش، عقاید و آداب و رسوم جوانمردان نوشته شده است. اثری ارزنده که به تازگی توسط نشر چشمه به بازار فرستاده شده است. اثر حاضر بیش از یک دهه پیش، توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده بود، عدم تجدید چاپ آن در سالهای اخیر آن را به اثری نایاب بدل ساخته بود که خوشبختانه با حروف چینی تازه و صفحه آرایی نو و کتاب پردازی آراسته (توسط نشر چشمه) دوباره در اختیار علاقمتدان و پژوهشگران حوزه مطالعات علوم انسانی قرار گرفته است.
کتاب مزین است به یادداشتی بسیار کوتاه از استاد عبدالحسین زرین‌کوب که یادگار چاپ نخست آن است که دست نویس آن جهت مطالعه و بررسی از سوی ناشر به استاد زرین‌کوب ارائه شده و ایشان نیز بر اهمیت و ارزش کتاب برای انتشار، مهر تایید زده اند.
از آن روزگار سالها گذشته و نویسنده در طول این مدت دو جلد دیگر از این مجموعه را به همت نشر چشمه به بازار داده است «چهارده رساله درباب فتوت و اصناف» و «سی فتوت نامه دیگر» و حالا با چاپ تازه جلد نخست این مجموعه کامل می شود.
نویسنده کتاب از این فرصت برای مرتفع ساختن غلط هایی که در چاپ اول به کتاب راه یافته بود و اصلاحاتی در مقدمه کتاب بهره برده و همچنین پیوست ها و یادداشتهایی نیز بر آن افزوده است، با توجه به این نکات در مجموع بر پیراستگی این چاپ نسبت به نوبت قبل افزوده است.
عمده متن کتاب حاضر را سی رساله و پیوست هایی که در انتهای کتاب آمده و حاصل فهرست نویسی کامل در زمینه اشخاص، کتابها، اشعار، احادیث، اصطلاحات و… است، تشکیل می دهد. این پیوست‌ها و فهرست‌ها به مراجع و ماخذ، آیات کریمه قرآن مجید، فهرست احادیث و روایات، اشعار، اعلام، جایها، شهرها و کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی، ملل و نحل، قبایل و امم، رساله‌ها، مجله‌ها و کتابها، مصطلحات و واژگان اختصاص دارد. فهرست توضیحی موضوعات نیز در پایان کتاب درج شده است. اما کتاب علاوه بر دیباچه های نوشته شده بر چاپ های اول و دوم که در نویسنده در آنها به شرح دلایل و چند و چون مراحل تالیف و انتشار این پژوهش ها پرداخته، از مقدمه ای مفصل نیز برخوردار است.
این مقدمه که از نقاط قوت کتاب محسوب می شود از سه بخش برخوردار است که در این بخشها «آیین جوانمردی از دیر باز تا عصر حاضر»، «تاثیر منش عیاری در تصوف» و«جوانمردی و قلندری و فرهنگ عامه ایران» مورد بررسی قرار گرفته است.
در این بخش مؤلف با تکیه بر اسناد و مدارکی که برای این پژوهش از کتابخانه های داخلی و خارجی گردآوری، ابتدا تعریفی از فتوت و جوانمردی ارائه کرده و سپس به دسته بندی آنها پرداخته از جوانمردانِ سیفی یعنی اهل شمشیر و جوانمردیِ قولی یعنی اهل قلم و سخن، یاد می کند و نشان می دهد که چگونه آیین عیاری یا جوانمردی در ایران به قلندران و خاکساری انجامید، و نفوذ و تأثیر عیاری در تصوف چه اندازه بوده است و رابطه جوانمردی با آیین ملامتی چگونه بوده است. پس از اینها به اهمیت جوانمردان و قلندران و خاکساران در تاریخ اجتماعی ایران می پردازد.
مهران افشاری چنان که در دیباچه کتاب نیز به شرح آن پرداخته با توجه به راهنمایی و پیشنهادات استاد زرین‌کوب مقدمه بسیار مفصل اولیه کتاب را بازنویسی و با رویکردی توأم با ایجاز تحریری نو از آن ارائه کرده است.
مهران افشاری رساله های منتشر کرده در این کتاب را با استفاده از نسخه های خطی موجود در ایران و خارج از ایران، گردآوری و تصحیح کرده است. رساله ها به دو بخش تقسیم می شوند: «فتوت‌نامه‌ها» و «رسائل خاکساریه». بخش فتوت نامه ها، ۱۷ رساله و بخش رسائل خاکساریه نیز از رساله هجدهم تا سی ام را در بر می گیرد.
پی نوشت ها
۱. (مولانا حسین واعظ) کاشانی، فتوتنامه سلطانی، به احتمام محمدجعفر محجوب، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰، «مقدمه»، ص ۷.
۲. فرهنگ فارسی معین، ۵/۱۳۶۲.
نقل از الف کتاب
فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه
گردآوری، تصحیح و تألیف: مهران افشاری
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۴
۵۴۰ صفحه، ۳۵۰۰۰تومان
‘