جلد تازه ای از «تاریخ و ادبیات ایران» اثر دکتر محمد دهقانی منتشر شد

گشتاسب‌نامه و شعرهایی دیگر

کتاب پنجم مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» که مدتی است توسط دکتر محمد دهقانی منتشر می‌شود به‌تازگی به‌چاپ رسیده. چهار کتاب قبلی به‌ترتیب به زکریای رازی، رودکی، شاهنامه ابومنصوری و تاریخ بلعمی مربوط بودند و کتاب پنجم به «دقیقی» اختصاص یافته است. آنطور که دهقانی در مقدمه کتاب هم اشاره کرده، امروز اطلاعات چندانی درباره تولد، زندگی و مرگ دقیقی در دست نیست و گمانه‌های مختلفی درباره او وجود دارد. بااین‌حال، دقیقی شاعری بوده که در عین جوانی از شاعران مهم دربار سامانی محسوب می‌شده. تاریخ دقیق به‌دنیاآمدن دقیقی معلوم نیست اما به نوشته دهقانی، می‌توان حدس زد که او در حدود سال ٣٢٠ق متولد شده باشد. محل تولد او نیز به روشنی معلوم نیست و محققان نظرات مختلفی در این مورد داشته‌اند و از بلخ و طوس و سمرقند نام برده‌اند. اگرچه دقیقی اولین شاعری نبوده که به سرایش شاهنامه پرداخته، اما عمده شهرت او به همین واسطه است. درباره مرگ دقیقی هم ابهام‌های زیادی وجود دارد اما به گفته فردوسی، دقیقی در جوانی‌اش و به علت «خوی بد» توسط یکی از غلامانش کشته می‌شود. دقیقی پیش از مرگ زودهنگامش، کار سرودن شاهنامه‌اش را آغاز کرده بود و به گفته فردوسی کمی بیش از ‌هزاربیت از آن را هم سروده بود. این‌ هزار بیت اینک به نام «گشتاسب‌نامه» مشهور است. بسیاری از محققان «گشتاسب‌نامه» دقیقی را با «شاهنامه» فردوسی مقایسه کرده‌اند و از ضعف آشکار شاهنامه دقیقی دربرابر شاهنامه فردوسی سخن گفته‌اند. خود فردوسی نیز سروده‌های دقیقی را سست دانسته بود. دهقانی اما در این‌باره نوشته: «اگر اشعار دقیقی را با دقت بیشتری بکاویم، ویژگی‌هایی در آن می‌بینیم که در‌ سایر بخش‌های شاهنامه کمتر دیده می‌شود. بسیاری از فعل‌های دقیقی در صیغه سوم شخص غایب به ضمیر فاعلی «ش» ختم می‌شوند. مثلا به‌جای «گفت» «گفتش» و به‌جای «رفت» «رفتش» می‌آورد. از این قبیل‌اند پراگندش، کشیدش، سپردش، بکشتش، بخواستش، بدادش، تاختش و ببستش. «گفت» یا «گفتا» غالبا در میانه نقل‌قول آمده و میان اجزای آن فاصله انداخته است، مثلا «بدین‌سان کند-گفت-هنگام بد». همین باعث شده که نقل‌قول‌ها قدری ازهم‌گسیخته و نااستوار به نظر برسند. برخی واژه‌ها و تعبیرات را بیش از حد تکرار کرده است. از این جمله‌اند نبرده، نبرده‌سوار، هژیر، پس، نبیل، زهرآبدار و کیان‌زاده». به اعتقاد دهقانی، برخی تعبیرات و ترکیبات دقیقی هم ویژه خود او هستند، از جمله این‌که او واژه «روا» را برخلاف معمول به معنای رفتنی و مردنی به کار میبرده. دهقانی در ادامه به برخی ویژگی‌های دیگر اشعار دقیقی هم اشاره کرده، ازجمله این‌که او بسیاری از کلمات را به ضرورت وزن کوتاه و بلند می‌کرده یا گاه از حذف‌هایی بی‌قرینه در سرودن «گشتاسب‌نامه» استفاده می‌کرده است. از دقیقی به‌جز «گشتاسب‌نامه»، اشعار دیگری هم امروز در دست هستند که به‌لحاظ موضوعی گستره وسیعی را شامل می‌شوند. این اشعار دقیقی از ٣۵٠ بیت فراتر نمی‌روند بااین‌حال و به نوشته دهقانی، همین مقدار اندک نیز نشان می‌دهند که دقیقی در انواع شعر، شاعری چیره‌دست بوده. دهقانی در کتابش، نخست بخشی از قصاید و غزل‌ها و سایر اشعار او را آورده و سپس مهم‌ترین بخش‌های «گشتاسب‌نامه» را انتخاب کرده است.