این مقاله را به اشتراک بگذارید
٢ ترجمه هم‌زمان از کتابی ۴٠ساله
اندیشه‌های دینی به روایت الیاده
از انتشار کتاب «از عصر حجر تا اسرار الئوسیس»، (جلد اول از سه‌گانه تاریخ اندیشه‌های دینی) به انگلیسی نزدیک به ۴٠ سال می‌گذرد و به‌تازگی دو ترجمه هم‌زمان از این کتاب منتشر شده است؛ ترجمه بهزاد سالکی از انتشارات پارسه و مانی صالحی‌علامه از انتشارات نیلوفر. شاید در نظر اول وقتی مخاطب دو ترجمه را از یک کتاب ۶٠٠ صفحه‌ای در بازار می‌بیند با خود بگوید حتما اثر مهمی است که در این اوضاع و احوال نشر دو ناشر اقدام به انتشار آن کرده‌اند – البته که چنین است – اما اگر کمی دراین‌باره دقیق شویم با نشانه‌های وضعیتی روبه‌رو می‌شویم که خبر از اوضاع آشفته‌بازار نشر و کتاب می‌دهد؛ از فقدان قانون کپی‌رایت تا مُدزدگی فلان نظریه یا بهمان روشنفکر و… که باید مفصل بدان پرداخت. با این‌حال، همه این نشانه‌ها نباید در مواجهه جدی با آخرین اثر و شاید مهم‌ترین کار میرچا الیاده به مخاطب فارسی‌زبانش آدرس غلط دهد. چراکه این کتاب را میراث بزرگ میرچا الیاده، اسطوره‌شناس و دین‌پژوه رومانیایی و منبعی ضروری برای نسل‌های آینده می‌دانند؛ میراث و منبعی برای تجدیدنظر مستمر در رابطه با امر مقدس. این اثر سه جلدی گویای علاقه او به دانش و اشراف عمیق او به بعد دینی تاریخ انسان است.
الیاده در همه آثار خود بر این باور است که تجربه دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوه وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. در نظر او دین را باید به زبان خاص آن شناخت نه صرفاً بر حسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناسی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری. کتاب حاضر آخرین کتابی است که او در اواخر عمر خود نوشت. اثر سه‌جلدی «تاریخ اندیشه‌های دینی» الیاده را باید از معدود آثاری به حساب آورد که افقی نو بر شناخت عقاید دینی می‌گشاید. الیاده در این کتاب تا حد ممکن از نقشه آفریدگار از طرح دینی هستی انسان رمزگشایی کرده است؛ اینکه انسان در مواجهه با راز خلقت و واحد متعال، به واسطه تجلیات بسیار گوناگونش، تأملاتش را به نحوی روایت کرده که بتواند وجود خود را معنادار ببیند و همین معنایابی، عامل پدیدآورنده اساطیر و ادیان مختلف شده است. در این کتاب نتیجه ده‌ها سال تحقیق و مطالعه الیاده در تجربه دینی نوع انسان از ادیان ابتدایی و ماقبل تاریخ تا ادیان پیشرفته و تاریخی ارائه می‌شود. بینش عمیق الیاده درباره پدیده‌های دینی از کهن‌ترین ایام تا دوره جدید، بهترین راهنما برای شناخت این پدید‌ه‌ها با رویکرد و نگاهی تازه‌تر به این میراث‌های تجربه دینی انسان است. چراکه تقریبا هیچ متألهی نمی‌تواند مدعی شود دین چگونه به وجود آمده، اما محققان بسیاری بوده و هستند که تقریبا تمامی اساطیر اقوام و سرزمین‌ها را جمع‌آوری کرده‌اند، بی‌آنکه دلایل و انگیزه‌های وجودی‌شان را آشکار و کشف کنند. به عبارتی دیگر، دانش محققان دراین‌باره، مجموعه‌هایی کامل اما نسبتا بی‌ارتباط با هم و صرفا به صورت معرفی و توصیف کامل آنهاست؛ یا حداکثر بررسی تحولات این اساطیر در منطقه یا قومی خاص. ازاین‌رو، باید پرسید این تکه‌پاره‌های اسطوره‌ای چه بوده‌اند که نمی‌توان امروزه از آنها استفاده کرد، درحالی‌که رد خود را بر تمامی حیات فردی و اجتماعی انسان گذاشته‌اند؟ شیوه‌هایی که انسان در مواجهه با بی‌کرانگی، جهانش را تعریف، زمانمند و دارای حد و مرز کرده، امروزه در نوع رابطه‌ای که با جهان و خودش دارد برجسته شده است. در این راستا، الیاده در کتاب حاضر به بررسی تاریخ اندیشه دینی از عصر حجر تا آیین‌های سری الئوسی، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت و از ظهور اسلام تا عصر اصلاحات دینی می‌پردازد. از مزایای کتاب حاضر بخش «وضعیت حاضر مطالعات دینی» است که در آن جدیدترین آثار، ترجمه‌ها و تحقیقات معتبر درباره هریک از ادیان بررسی می‌شود.
الیاده در سه جلد «تاریخ اندیشه‌های دینی» صرفا در مقام یک مورخ ادیان، نگرش انسان دین‌ورز را روایت کرده و اینکه دین و تفکرات دینی چگونه شکل گرفته و چگونه با تحولات انسان‌شناختی تغییر کرده است. در جلد اول همه ادیان را در دوره اساطیری روایی بررسی می‌کند و در جلد دوم، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت به قواعد دینی، تحول فزاینده الهیات و فلسفه آنها پرداخته و در جلد سوم از پیامبر اسلام تا عصر اصلاح دینی و نیز ظهور و خاستگاه دین اسلام را تشریح کرده است. اهمیت کار میرچا الیاده در این اثر سه‌جلدی آنجاست که او حلقه ناپیدای وحدت دینی را با کمک اطلاعات میدانی و دانش اساطیری که گذشتگان و معاصرانش به میراث گذاشته‌اند یافته و به زنجیره حیات دینی انسان وصل کرده و این‌گونه تاحدی چگونگی و چرایی وجود اساطیر را پاسخ داده است؛ او توانسته بفهمد چرا انسان در پی این بوده که جهانش معنادار باشد و در جهان بی‌معنا بقایی ندارد. او حتی‌المقدور ما را به پاسخ‌ها هدایت کرده و از همه مهم‌تر اثری را در دسترس مخاطبان این حوزه گذاشته که با خواندن و درک آن می‌توانیم تفاوت‌های فرهنگی و اخلاقی را در رفتار ایمانی امروزین پیروان ادیان موجود درک کنیم. زیرا با اتمام دوره ادیان روایی، ادیان وارد لایه‌هایی حکومتی شدند و شکل و شمایلی سازمان‌یافته پیدا کردند. چنین ویژگی‌هایی، خاص تمامی ادیان وحدت‌گرا و توحیدی از زمان آمون هوتپ چهارم، پادشاه مصر و الگوی نمونه‌ای برای ادیان بعدی بود. باوجوداین، الیاده خود واقف است که کاری این‌چنین گسترده، ناتمام و مورد نقد است. به‌ویژه امروزه که موضوعات دینی به لحاظ اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی بسیار حساس شده‌اند.
الیاده در جلد اول از سه‌گانه «تاریخ اندیشه‌های دینی» همه ادیان را در دوره اساطیر روایی بررسی کرده که شامل کیهان‌زایی‌ها، آفرینش انسان و جهان جانوری و گیاهی مبتنی بر الگوهای حیات و شیوه معیشت اوست. کتاب متشکل از ١۵ فصل به انضمام منابع و کتاب‌شناسی، واژه‌نامه و نمایه است.