این مقاله را به اشتراک بگذارید
روایت انگلیسی از سلطنت مظفرالدین شاه
پیامی که ملکه بریتانیا برای شاه قاجار فرستاد
مظفرالدین شاه قاجار رنجور و بیمار بود که به جای پدرش ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت نشست. حکیم‌الملک پزشک مخصوصش گفته بود فقط چهار سال دوام خواهد آورد، اما او ۱۱ سال دیگر عمر کرد و ۴ روز بعد از امضای قانون اساسی مشروطه در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت. او اولین شاه مشروطه ایران بود و به گفته مخبرالسلطنه: «مزاجاًً دموکرات بود، روزی مرا به فرح‌آباد خواست رفتم، در ایوان راه می‌رفت. جز سید بحرینی کسی نبود. نوبتی به من نزدیک شدند. آهسته سوال فرمودند ژاپن مجلس دارد؟ عرض کردم هشت سال است…جنبیت پادشاه عاقبت به حال ایران مفید واقع گردید که به یک جنبش ملی، مشروطیت سلطنت را تسلیم نمود. این پادشاه عاقبت به خیر شد و در آخر عمر جلب نام نیک کرد و محبوب‌القلوب رعایای خویش بلکه عامه نوع‌خواهان عالم گردید.»
در جلد پنجم مجموعه «بازتاب رخدادهای ایران در روزنامه تایمز لندن» که «یاد» فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی به مدیریت عبدالمجید معادیخواه منتشر کرده، شرح به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه پس از ترور پدرش، به روایت این روزنامه بریتانیایی آمده که «تاریخ ایرانی» در سالروز درگذشت امضاکننده فرمان مشروطیت ایران این گزارش‌ها را مرور کرده است.
***
بازتاب خبر قتل شاه
انگلستان، ترکیه و روسیه شاه جدید را ـ که قرار است تا ده روز دیگر به تهران بیاید ـ به رسمیت شناخته‌اند. مظفرالدین شاه نیز جناب امین‌السلطان صدراعظم را با اختیارهای کامل بر مقامات ـ چه لشکری و چه کشوری ـ تایید کرده است.
شاهزادگان، بزرگان و مقامات، وفاداری خود به شاه جدید را اعلام نموده‌اند. اقدامات امنیتی به دقت پیش‌بینی شده است، نیروهای دولتی در شهر به گشت‌زنی مشغول و مردم نیز صد درصد آرام‌اند. خبر مرگ شاه در مساجد پی در پی اعلام می‌شود و چند متهم نیز در ارتباط با قتل شاه دستگیر شده‌اند. مراسم تشییع جنازه شاه نیز پس از ورود جانشین وی به تهران، انجام می‌شود.
تلگرامی که اخیرا از شیراز دریافت شده است حاکی از آن است که موج ملایمی از هیجانات در آن شهر پدیدار است و مردم اطلاع پیدا کرده‌اند که در مملکت خبری هست؛ هر چند از حقیقت آن در شک و تردید هستند.
بازار نیز تا زمانی که سربازان و دیگرانی به ذخیره‌سازی آذوقه و خواربار روی آوردند، نسبتا آرام بود. زمانی که امروز بعدازظهر واقعیت برای مردم روشن شد، آن‌ها چند مغازه را تاراج کردند و ناگهان بازار‌ها بسته شد. قطارهای فشنگ در میان سربازان توزیع گردید. آنچه تهدیدی نگران کننده است، کمبود و گرانی نان است. استاندار اقدامات ضروری ـ در هر زمینه ـ را انجام داده است. وی دستور داده تا نسخه‌هایی از تلگرام‌ها را بر در و دیوار کاروانسرا‌ها نصب کنند. در این تلگرام‌ها چنین آمده است: ولیعهد در کمال صلح و آرامش به تخت سلطنت جلوس نموده و از همه خواسته است: از اوامر او اطاعت کنند. وی دستوراتی از این دست را نیز برای قبایل صحرانشین ـ که در نزدیکی شیراز به سر می‌برند ـ ارسال نموده است.
تیراندازی در شهر ادامه دارد، هر چند هیچ خطری اروپاییان را تهدید نمی‌کند. سربازان دولتی از بانک مراقبت می‌کنند. از گزارش‌های موثق در شرح چگونگی رخداد چنین بر می‌آید که هنگامی که ضارب به شاه نزدیک شد و به سوی او شلیک کرد شاه در حرم زانو زده بود. گلوله از بین دنده‌های پنجم و ششم وارد بدن اعلیحضرت شده و به قلب وی نفوذ کرد. پس از آن شاه برخاسته و چند قدمی هم برداشته و سپس نقش بر زمین شده است! بدن شاه را با سرعتی برق‌آسا به تهران آوردند و خبر را نیز تا مدت کوتاهی پنهان کردند.
قاتل می‌گوید که محرک پشت پرده جمال‌الدین(۱) و دیگر افراد سرشناس‌اند. او بر آن بود که: شاه و صدراعظم را همان دیروز ـ همزمان با برگزاری مراسم پنجاهمین سالگرد سلطنت شاه ـ به قتل برساند.
۲ ماه می
برابر تلگرافی که امروز صبح از شیراز به تهران رسیده است، آرامش بر این شهر حکمفرماست، بازار و مغازه‌ها کم کم در حال باز شدن‌اند و اقداماتی هم برای پرداخت حقوق عقب‌افتاده سربازان صورت گرفته است.
هم اکنون به افتخار مظفرالدین شاه، یک مراسم آتش‌بازی در حال انجام است. شهر مشهد هم آرام گزارش شده و خبر قتل شاه هنوز در این شهر اعلام نشده است.
اصفهان نیز آرام است. شاهزاده ظل‌السلطان که در مسئولیت خویش به عنوان حاکم اصفهان ابقاء گردیده، وفاداری صمیمانه خویش را ابراز نموده و امنیت عمومی این شهر را تضمین کرده است. شاه نیز سفر خود را به مدت یک هفته به تعویق انداخته است.
تهران، ۲ ماه می
جزئیات بیشتری از پی‌آمدهای قتل شاه به دست ما رسیده است. اعلیحضرت در حالی که صدراعظم و چند تن از ملازمان وی را همراهی می‌کردند، لحظاتی پیش از ساعت دو بعدازظهر به صحن بیرونی شاه عبدالعظیم درآمد، به فردی عرب یک قطعه اسکناس داد و با یک سقا هم با مهربانی بسیار هم‌سخن شد. ورودی صحن داخلی حرم با دو رشته زنجیر بسته شده بود و شاه تازه از زنجیر اول گذشته بود که قاتل ـ مسلح به یک رولور(۲) به وی نزدیک شد و به سمت او شلیک کرد.
۳ ماه می
شاهزاده مظفرالدین دیروز صبح در تبریز با نام شاهنشاه ایران تاجگذاری کرد. جنازه شاه فقید را برای خاکسپاری آماده کرده‌اند تا پس از ورود شاه به تهران ـ برای خاکسپاری ـ به شهر قم انتقال یابد.
همه شاهزادگان، استانداران، وزراء و دیگر مقامات رسمی پیام‌های تسلیت خود به شاه را ـ به صورت تلگرافی ـ به تبریز فرستاده‌اند. شاه نیز به ویژه پیام ظل‌السلطان فرزند ارشد شاه فقید و حاکم اصفهان ـ را با بلندنظری و مؤدبانه پاسخ داده است.
قسطنطنیه، ۲ ماه می
قتل شاه ایران هراسی سنگین را بر سلطان عثمانی مستولی ساخته است. از سال ۱۸۸۱ می‌توان گفت هیچ رخدادی چنین هراس‌انگیز به وقوع نپیوسته است. در این مورد قربانی، یک همسایه ـ نزدیک ترکیه ـ و فردی مسلمان است. تلگراف‌های راجع به این خبر متوقف شده و روزنامه‌های محلی نیز از قلم‌فرسایی پیرامون مرگ شاه ایران منع شده‌اند.
لرد سالیزبوری(۳) پیام تسلیت ذیل را از طریق سفیر انگلستان در تهران برای مظفرالدین شاه فرستاد: به دستور ملکه ـ فرمانروای نیک‌اندیش و مهربان انگلستان ـ افتخار دارم: مراتب تاثر عمیق علیاحضرت را از این فقدان عظیم، به شما ابلاغ نمایم. چنان که همزمان باید از طرف علیاحضرت ملکه، جانشینی فرزندی چنین لایق و برجسته برای شاه فقید را به شما و ملت ایران تبریک بگویم. ملکه امیدوار است که با کمک وزیر شایسته‌ای چون صدراعظم ـ که شاه فقید نیز با اعتماد بسیار به وی متکی بود ـ اعلیحضرت نیز از حکومت باشکوهی بهره‌مند باشد که برای شما افتخار و سربلندی و برای ملت بزرگ ایران نیز سعادت و کامیابی را به ارمغان آورد.(۴)
اعلام مراسم جلوس شاه ایران بر تخت، پیش از رسیدن ولیعهد به تهران!
تهران، ۴ ماه می
تلگراف رسیده از شیراز گویای آن است که: شب گذشته باز هم آشوب‌هایی در این شهر رخ نموده و بازار‌ها نیز بسته شده‌اند. بانک(۵) باز است و قوای دولتی از آن محافظت می‌کنند. در نزدیکی شیراز مال‌التجاره‌های زیادی به تاراج رفته است. دیشب گروهی تلاش کردند بخش یهودی‌نشین شهر را چپاول کنند. سکنه آنجا اما با پیش‌دستی ـ سنگ فراوانی در پشت‌بام‌ها ذخیره کرده بودند و با پرتاب آن، غارتگران را به عقب راندند.
به دستور شاه هیچ مغازه‌ای نباید بسته باشد و داد و ستدهای روزمره نیز باید روند معمول خود را پشت سر بگذارد. پیغام ذیل که شاه برای روحانی بزرگ تهران ـ امام جمعه ـ فرستاده بود، امروز در مساجد قرائت گردید: «با تاثر و تاسف عمیق به خاطر این فاجعه بزرگ، ما ضرورت را در آن دیدیم که: نظر به امنیت خاطر جامعه ـ این ارزشمند‌ترین ودیعه‌ای که خداوند قادر، در اختیار شاه نهاده است ـ به خواست و اراده خداوند بزرگ، جلوس خجسته خویش به سلطنت را با بیان جنابعالی به مردم تهران اعلام کنیم. جلوس به تخت سلطنت پدران ما، امروز انجام شد و امیدواریم که با کمک خداوند قادر به زودی به پایتخت رسیده، به امور حکومت مشغول شده و با لطف و عنایت خاصه خویش بتوانیم در سراسر کشور صلح و آرامش را برقرار سازیم.»
اعلام جلوس شاه به تخت سلطنت، در شهر مشهد نیز که آرامش بر آن حکمفرماست، انجام گردید. استاندار نیز با استواری تمام به انجام وظیفه مشغول است.
سیل پیام‌های تبریک و تسلیت به ولیعهد ایران
تهران، ۵ ماه می
بر اساس تلگراف رسیده از تبریز، خبر قتل شاه فقید، روز جمعه و زمانی که مظفرالدین ولیعهد ایران از گردش بازگشته بود، به اطلاع وی رسید و پس از آن نیز توسط سرکنسول بریتانیا در آن شهر به رسمیت شناخته شد. ولیعهد به شدت متاثر اما به زودی آرام گردید. وی صبح روز بعد در اوج وقار و متانت مقامات را به حضور پذیرفته و خطابه کنسول‌های خارجی را در خصوص این رویداد نیز دریافت کرد، و با مراسم سلام عنوان پادشاهی ایران را نیز تصاحب کرد. سیل پیام‌های تبریک و تسلیت از سراسر کشور ادامه دارد. شاهزاده نایب‌السلطنه و شاهزاده ظل‌السلطان نیز مراتب فرمانبرداری خویش از شاه جدید را اعلام داشته‌اند.
هیجان اندکی در شهر وجود داشته، بازار نیز هر شب چراغانی و اوضاع صد درصد آرام است. اخبار رسیده از همه جا رضایت‌بخش می‌باشند.
پیش‌بینی‌ها برای حرکت شاه از تبریز در تاریخ ۱۵ ماه می، به خوبی در حال انجام‌اند. عین‌الدوله قائم‌مقام، امیر بهادر مدیرالدوله، دکتر ادکاک(۶) حکم‌الملک و تعداد دیگری از مقامات، شاه را در این سفر همراهی خواهند کرد. اعتضادالسلطنه ـ بزرگترین فرزند شاه ـ به عنوان استاندار آذربایجان منصوب خواهد شد. البته این گمانه‌زنی هم خردپذیر است که قول ولایتعهدی هم به وی داده شود. امیر نظام نیز در اسرع وقت به عنوان نایب استاندار آذربایجان به این ولایت اعزام خواهد شد.
تلگرام رسیده از اصفهان می‌گوید: همین که خبر قتل شاه به اصفهان رسید بازار بسته شد و از شرکت‌های انگلیسی و بانک شاهی خواسته شد از بیم هر گونه اغتشاش فعالیت‌های خود را متوقف کنند. با کمبود نان هر کس سعی می‌کند در حد توان آذوقه انبار کند. هر کالایی گران شده است. ظل‌السلطان هم مسئولیت هر بخش اصفهان را به مجتهد همان محل واگذار کرده و هر گروهی را که به دنبال اغتشاش باشد به مرگ تهدید کرده است. او دستور باز شدن بازار را هم داده و روحانیون نیز در این زمینه از وی حمایت می‌کنند. دیروز نام ولیعهد ایران هم اعلام گردید؛ چنان که امروز به همین مناسبت توپ سلام شاهی شلیک شد. شاه نیز تلگراف ذیل را برای ظل‌السلطان ارسال کرد: «برادر بزرگترم، من به شما اعتماد کامل دارم و روی مساعدت شما نیز حساب می‌کنم.»
شهر شیراز از دیشب آرام‌تر بود. به دستور استاندار، چهار نفر اعدام شدند و احتمال شورش‌های بیشتر وجود ندارد؛ هر چند جاده‌ها و حومه‌های شهر هنوز ناامن‌اند.(۷)
ایران پس از شاه شهید!
تهران، ۸ ماه می
سه‌شنبه شب در شیراز اغتشاشات تازه‌ای به وقوع پیوست و روز بعد هم چهار نفر دیگر اعدام شدند. نان بسیار کمیاب است و بازار‌ها دوباره بسته شده‌اند. محموله‌های پستی تهران به سلامت به شیراز رسیده‌اند.
قسطنطنیه، ۷ ماه می
اخبار رسیده از ایران به آرامش اوضاع اشاره دارند. امروز صبح تلگرامی را از ظل‌السلطان ـ پسر ارشد شاه فقید ـ به سفیر ایران در کشور عثمانی، رؤیت کردم که متن آن چنین است: «پدرم در راه عشق به دین و ملت خویش به شهادت رسید. من نیز در حال حاضر مانند همه مردم ایران دل‌خوشی و تسلی خاطرم به شخص اعلیحضرت شاه فعلی می‌باشد که برای من و ملت، پدر محبوبی است. خداوند به وی عمر طولانی بدهد تا بتواند اهداف مهم و خیرخواهانه‌اش را تحقق بخشد.»
هنوز در مورد جمال‌الدین هیچ تصمیمی اتخاذ نگردیده است.(۸)
پانویس:
۱ـ منظور سید جمال‌الدین اسدآبادی است.
۲ـ Revoler اسلحه‌ای است کمری که بر خلاف تپانچه‌های دیگر فشنگ‌های آن در اطراف لوله قرار گرفته و یکی یکی در داخل آن قرار می‌گیرند.
۳ـ Lord Salisbury وزیر امور خارجه وقت انگلستان.
۴ـ روزنامه تایمز لندن، ۴ می ۱۸۹۶، ۲۱ ذیقعده ۱۳۱۳ ق، ۱۵ اردیبهشت ۱۲۷۵ش.
۵ـ احتمالا منظور شعبه بانک شاهنشاهی در شیراز است.
۶ـ Dr. Adcock
۷ـ روزنامه تایمز لندن، ۶ می ۱۸۹۶، ۲۳ ذیقعده ۱۳۱۳ ق، ۱۷ اردیبهشت ۱۲۷۵ ش.
۸ـ روزنامه تایمز لندن ۹ می ۱۸۹۶، ۲۶ ذیقعده ۱۳۱۳ ق، ۲۰ اردیبهشت ۱۲۷۵ ش.
تاریخ ایرانی