این مقاله را به اشتراک بگذارید
پژوهشی در فرهنگ عامه
«باورهای عامیانه مردم ایران»، کتابی است از دکتر حسن ذوالفقاری که با همکاری علی‌اکبر شیری تألیف و تدوین شده است. کتاب، چنانکه از عنوان آن برمی‌آید کتابی در زمینه فرهنگ و باورهای عامه است. در این کتاب، هر آنچه در باورهای عامه معنای نمادین و جایگاه ویژه‌ای دارد توضیح داده شده است. در مقدمه کتاب توضیحی آمده است درباره اهمیت باورهای عامه و کتاب‌هایی که در این حوزه تألیف شده است. بعد از این توضیح، روش کار کتاب حاضر شرح داده شده است و در بخش بعدی با عنوان «درآمدی بر باورهای عامه» به موضوعاتی نظیر «پیوند باورها با فرهنگ عامه»، «تفاوت باور و خرافه»، «چیستی باورها»، «ویژگی باورها»، «گستردگی و شمول»، «تناسب با زندگی بشر»، «دگردیسی»، «نمادین‌بودن»، «تأثیر و نفوذ باورها در وجود انسان»، «تحمیلی‌بودن»، «سود و زیان باورها»، «خاستگاه باورها»، «عوامل درونی»، «عوامل بیرونی»، «انواع باورهای عامیانه» و… پرداخته شده است. پس از آن مدخل‌های مربوط به باورهای عامه و شرح مدخل‌ها به ترتیب حروف الفبا آمده است. آنچه در ادامه می‌آید قسمتی است از مقدمه کتاب درباره ضرورت مطالعه در باورهای عامه و هدف از پژوهشی که حاصل آن این کتاب است: «باورهای هر قوم با فرهنگ آن قوم ارتباط مستقیم دارد. باورها بنیادی‌ترین مبانی جهان‌بینی انسان را در خود دارد. با تحول باورها، فرهنگ نیز گرایش و سمت‌وسوی دیگری به خود می‌گیرد؛ بنابراین با شناخت تحولات رخ‌داده در باورهای اقوام، به فرهنگ آن قوم می‌توان پی برد. این شناخت ما را به دیگر تحولات اجتماعی، اعتقادی، سیاسی و فکری رهنمون خواهد کرد. باورداشت‌های اقوام با توجه به شیوه زندگی، برخاسته از عمق فکر و ذهن آن قوم است، مطالعه و امعان‌نظر در این باورها به ما کمک می‌کند تا ببینیم کدام‌یک از این باورها حاوی دستوری بهداشتی، اخلاقی و انسانی است. مطالعه دقیق‌تر این باورها به ما می‌گوید حتی در افراطی‌ترین این باورها، رمز و رازی نهفته است که شاید به دلیل فراموشی فلسفه وجودی آنها، اکنون آن باورها را جزو خرافات به‌شمار می‌آوریم. آنچه امروز آن را خرافات و موهومات می‌دانیم، جزئی از مسلمات و اعتقادات نیاکان ما بوده است. این باورها طی زمان‌های دراز دگرگون شده و شکل‌های تحریف‌شده‌ای از آن به دست ما رسیده است. بیشتر آنها نیز برخاسته از فقدان دانش و بینش کافی مردمان گذشته بوده است. این پژوهش با توجه به چنین ضرورتی انجام شد. یک‌جاکردن باورهای مشترک قومی راه مطالعه را بر ما آسان و امکان مطالعات تطبیقی را ممکن می‌سازد». در ادامه این مقدمه به تحقیقاتی که در زمینه باورهای عامه انجام شده اشاره شده است و این تحقیقات به دو گروه تقسیم‌بندی شده و از هر گروه نمونه‌هایی آورده شده است: «اول کتاب‌هایی که جمع‌آوری باورها و خرافات است… در یکصدسال اخیر، هانری ماسه، خاورشناس مشهور فرانسوی اولین کسی است که به‌طور مدون به تدوین اعتقادات و باورهای مردم پرداخت. وی در کتاب خود با عنوان آداب و عقاید ایرانیان که مفصل‌ترین کتاب در این‌باره است، به باورهای مردم از دیدگاه یک مستشرق اشاره دارد… بخش دوم تحقیقات درباره مباحث نظری و نقد و تحلیل باورهاست؛ از جمله «باورهای عامیانه در ایران به گزارش سیاحان غربی» نوشته حمیدرضا شعربافیان. مولف ضمن بررسی ساختار خرافات، باورهای عامیانه در ایران، گزارش سیاحان غربی را در مورد طب عامیانه، زایمان، نازایی، ازدواج و زناشویی، جانوران، گیاهان و سعد و نحس بیان می‌کند…»
در این مقدمه همچنین درباره کارهایی که صادق هدایت، انجوی‌شیرازی، احمد شاملو و پژوهشگران محلی درباره فرهنگ عامه انجام داده‌اند آمده است: «صادق هدایت اولین ایرانی بود که از روی قاعده و اصول دقیق علمی به این کار اقدام کرد و سلسله مطالبی را درباره فولکلور یا فرهنگ توده (نمونه‌ها و دستور جمع‌آوری و تدوین آن) در مجله سخن از اسفند ١٣٢٣ تا خرداد ١٣٢۴ انتشار داد که بعدها در کتاب نوشته‌های پراکنده او چاپ شد. او در سال ١٣١٢ نیرنگستان را منتشر کرد که مجموعه‌ای از آداب و تشریفات جشن و عروسی، در زناشویی و عزا و ناخوشی‌ها و برآمدن حاجت‌ها و خواب و مرگ و تفال و ساعات سعد و نحس بود … انجوی‌شیرازی گرچه اثری مستقل در این مورد ندارد، اما از طریق برنامه رادیویی خود، گنجینه‌ای از فرهنگ مردم از جمله باورها را گردآوری کرد که امروزه در مرکز فرهنگ مردم صداوسیما نگاه‌داری می‌شود. پس از وی باید به احمد شاملو اشاره کرد که در کتاب کوچه بخشی از باورهای عامه را ذیل هر یک از موضوعات مطرح می‌کند. پژوهشگران محلی نیز هر یک در کتاب‌های خود بخشی را به باورهای عامه اختصاص دادند اما از این میان کتاب باورها و دانسته‌های عوام در لرستان و ایلام نوشته محمد اسدیان‌خرم‌آبادی، محمدحسین باجلان‌فرخی و منصور کیایی (چاپ اول ١٣۵٨) از نمونه‌های علمی در این زمینه است. کتاب دیگر عقاید و رسوم مردم خراسان نوشته ابراهیم شکورزاده شامل ١١ بخش است… جز این، ده‌ها کتاب و مقاله در حوزه فرهنگ عامه مردم نوشته شده که هر یک بخشی را به عقاید و باورها اختصاص داده‌اند.»