این مقاله را به اشتراک بگذارید
نقد و نظریه: از کافکا، پروستِ منتقد تا نیما، جمادی و بهیانِ ناقد
در جستجوی فلسفه ادبیات
در چند سال اخیر به‌طور عام و در یک سال گذشته به‌طور خاص، توجه به نقد و نظریه ادبی تحولی شگفت پیدا کرده است. تعداد عناوین کتاب‌های تالیف و یا ترجمه‌شده در این حوزه‌ها رو به افزایش گذاشته است. با این‌همه بسیاری از این آثار از کیفیت درخور برخوردار نیستند. یا تالیفاتی سست‌اند و یا مترجم از عهده کار برنیامده است. فارغ از داوری، در شیفتگی و علاقه کتابخوانان جامعه به این مباحث کمتر می‌توان شک کرد. چنین که پیداست ادبیات از محدوده سلیقه‌ورزی صرف در حوزه‌های دیگر تفکر و علوم انسانی نیز نفوذ کرده است. تجدیدچاپ «مسخ» کافکا با ترجمه فرزانه طاهری (انتشارات نیلوفر)، فتح باب مناسبی برای مواجهه با کتاب‌های تازه‌ای است که در زمینه نقد ادبی منتشر شده‌اند. در این تجدیدچاپ، مترجم تغییرات زیادی در متن اعمال کرده است. ترجمه «مسخ» بر‌مبنای نسخه انتقادی نورتن صورت پذیرفته است. کتاب‌های نورتن در عرصه جهان انگلیسی‌زبان به‌نوعی نسخه منقح محسوب می‌شوند. علاوه‌بر‌این، گذشته از متن این داستان کافکا، با حک و اصلاحاتی که کافکا در متن این اثر خود اعمال کرده، آشنا می‌شویم. در ادامه برگزیده‌ای از نقدهای اثرگذار منتقدان شاخص «مسخ»، همراه با گاه‌نگاری و کتابشناسی آثار کافکا به کتاب ضمیمه شده است.«ضد سنت بوو: خاطره‌های بامداد» اثر مارسل پروست با ترجمه احمد پرهیزی (انتشارات مروارید)، کتابی است درباره ادبیات که از منظر یکی از اثرگذارترین نویسندگان مدرنیست قرن بیستم، به انگاره‌های نظری و تلقی منتقد سرشناس فرانسوی «سنت بوو» می‌پردازد. پروست در زمانه‌ای می‌زیست که فرایند خلق ادبیات متاثر از آرا و عقاید دو منتقد نامدار -هیپولت تن و سنت بوو- بود. در این کتاب نویسنده «در جستجوی زمان از‌دست‌رفته»، نسبت زندگی و نوشتن ادبیات را بازبینی می‌کند و با این تصور که ادبیات بر اساس زندگی، روحیات و رفتارها و روابط شخصی نویسنده شکل می‌گیرد، سخت به مخالفت برمی‌خیزد. «علیه سنت بوو» از این بابت نیز آموزنده است که درمی‌یابیم نویسندگان آثار بزرگ ادبیات جهان چقدر به نقد ادبی دوران خود آشنایی و تسلط دارند. «درآمدی بر فلسفه و ادبیات» اثر اوله مارتین اسکیلئوس با ترجمه محمد نبوی (نشر آگه) منبع جالب و کم‌نظیری در زبان فارسی است که نسبت ادبیات و فلسفه را از جنبه‌های گوناگونی بررسی و تحلیل می‌کند. وجه ممیزه این کتاب در درجه نخست ایجاز و به‌هم‌پیوستگی شگفت مطالب و مفاهیم مندرج در آن است. جنبه دیگر اهمیت این کتاب دامنه گسترده موضوعات آن به‌شمار می‌آید. اما مهم‌ترین ویژگی این کتاب در آن است که برای مبتدیان و حرفه‌ای‌های نقد ادبی تامل‌برانگیز است. مفاهیم و مسائلی مثل معنای ادبیات، جایگاه مولف، شیوه‌های خوانش و تفسیر و حتی نحوه لذت‌بردن از ادبیات جملگی در این کتاب موردبررسی قرار گرفته است. از بین کتاب‌های دیگری که ظرف یک سال گذشته در زمینه فلسفه ادبیات به انتشار درآمده‌اند، می‌توان به «فلسفه نظریه ادبی مدرن» پیتر وی زیما با ترجمه رحمان ویسی‌حصار و عبدالله امینی در نشر رخدادنو اشاره کرد. کتاب زیما در زمره متون دست اول و یکی از آثار دانشگاهی و دقیق حوزه نقد ادبی محسوب می‌شود. نویسنده با تسلطی کم‌نظیر به مباحث فلسفی و تحولات آثار ادبی نحله‌های مختلف تامل و تفکر در عرصه ادبیات را معرفی و مورد تحلیل قرار داده. زیما نگرش فلسفه مدرن به ادبیات را از کانت و هگل تا پساساختارگرایی و ساختارشکنی برحسب سیر تاریخی و مسائل مربوط به هر دوره به مخاطب معرفی می‌کند. فصل‌بندی دقیق این کتاب، جریان‌های نقد ادبی را در بافت ذهنی و تاریخی خاص هرکدام زیر ذره‌بین قرار می‌دهد. در ذیل هر فصل با نظریه‌پردازان و متفکران شاخص هر نحله آشنا می‌شویم. «انکار حضور دیگری: درآمد به تبارشناسی رمان و نقد ادبی» عنوان تالیفی است از سیاوش جمادی در انتشارات ققنوس. این کتاب مجموعه‌ای از مقالات جمادی است که حول محور ادبیات مدرن، آثار خاصی را با روش تبارشناسی بررسی می‌کند. این آثار کموبیش در زبان فارسی ترجمه شده‌اند. هر فصل از کتاب به یک اثر ادبی خاص می‌پردازد. آثار نویسندگانی مثل الیاس کانتی، داستایوفسکی، جویس، بکت و سلین دستمایه این اثر پژوهشی جمادی قرار گرفته‌اند. وجه تامل‌برانگیز دیگر کتاب، این است که جمادی کوشیده است خلاء برخی متون یا مشکلات فارسی‌زبانان در برخورد با ادبیات اخیر جهان را مطرح و برطرف کند. «چکامه گذشته، مرثیه زوال» تالیف شاپور بهیان که در نشر چشمه چاپ شده، مجموعه مقالاتی است در دو حوزه نقد ادبی و نظریه ادبی. بهیان در عرصه نقد ادبی، مخصوصا در سال‌های اخیر چهره شناخته‌شده‌ای است. او پیش‌تر آثار مهمی چون «رمان تاریخی» گئورگ لوکاچ و «ادبیات اقلیت» ژیل دلوز را هم ترجمه کرده است. در این کتاب که دو بخش جداگانه و هجده مقاله را در برمی‌گیرد، نقد ادبی از دو جنبه نظری و عملی مدنظر نویسنده بوده است. اهمیت دیگر کتاب بهیان از این بابت است که او ادبیات داستانی ایران و جهان را پا به پای پیش برده است و در هر دو محدوده مطالب خود را مطرح کرده است. «درباره هنر شعر و شاعری» مجموعه‌ای از نثرهای نیما یوشیج را دربر می‌گیرد که با تدوین وسواس‌گونه مرحوم سیروس طاهباز به‌شکل کتابی مستقل از سوی انتشارات نگاه منتشر شده. گردآوری این کتاب به‌شکل و شمایل فعلی وجه دیگری به نوآوری و جهان ذهنی پدر شعر مدرن ایران می‌بخشد. مخاطب در این کتاب کموبیش با همه مباحث و دغدغه‌های ذهنی نیما یوشیج در زمینه شعر آشنا می‌شود. خواندن رساله «ارزش احساسات» شگفت‌انگیز و حامل مفاهیم و موضوعات تازه‌ای برای تفکر و بازنگری تاریخ ادبیات معاصر ایران است. این رساله که در سال ۱۳۱۹ تالیف شده است نشان می‌دهد که نیما نظریات خود را بر پای‌بست زیبایی‌شناسی مدرن غرب استوار کرده است. از کانت تا نیچه را نیما مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد تا نقش احساسات را در هنر مجددا تعریف کند. علاوه بر این «حرف‌های همسایه»، مقدمه‌های نیما بر آثار دیگر شاعران نیمایی و برخی نامه‌های دارای ارزش انتقادی نیز در این کتاب گردآوری شده‌اند.
شرق