این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
نگاهی به هیاهوی زمان اثر جولین بارنز / ترجمه پیمان خاکسار ؛ نشر چشمه
من قهرمان نیستم!
حمید رضا امیدی سرور
درک جهان بدون فهم مناسبات آن با قدرت ناممکن است. از این رو بود که نیچه به عنوان بزرگترین منادی جهان مدرن یکی از مهمترین و حجیم ترین آثارش را به بحث در اینباره اختصاص داده است.چراکه دریافته بود در جهان مدرن پیش رو بسیاری از مهمترین وجوه حیات و اندیشه آدمی در نسبت با قدرت سنجیده و معنا خواهند یافت و در هر نظامی به اقتضای مناسبات حاکم برآن به یک شکل در خواهند آمد. براین اساس چه در سرزمینی آزاد زندگی کنی و چه در کشوری با ساختارهای واپسگرا و یا توتالیتر، روشن شدن مناسبات حوزه های گوناگون با نهاد قدرت امری مهم و تعیین کننده محسوب می شود.
هیاهوی زمان نوشته جولین بارنز که به همت نشر چشمه و با ترجمه پیمان خاکسار منتشر شده، اثری است که از نسبت هنر با قدرت و هنرمند با صاحبان نهاد قدرت می‌گوید. رمانی که مفهومی عمیق و فلسفی را در هیأت یک روایتی جذاب، ملموس و قابل درک ساخته است و این چیزی نیست جر تبلور عینی وجوه اندیشمندانه یک اثر هنری که کتابی شایان توجه بدل می سازد.
جولین بارنز عقیده دارد، نویسنده وقتی دریافت حرفی برای گفتن ندارد، باید خود را بازنشسته کند. چنین عقیده ای و پایبندی به آن البته شجاعت بسیار می خواهد. اما آثار او حکایت از این واقعیت دارند که نه تنها هنوز به این نقطه نرسیده است که گفتنی های بسیاری نیز دارد. در دنیای داستان‌نویسی داشتن حرف تازه یک چیز است و ارائه روایتی تازه از آن چیزی دیگر. به خصوص برای نویسنده این روزگار که تجربه چندین سده داستان‌نویسی توسط نویسندگان بزرگی را پشت سر دارد؛بنابراین نوشتن داستانی گفته نشده و ارایه حرفی تازه را واقعا دشوار ساخته است.پس نباید چندان متعجب بود که نویسندگان این دوره ها با پناه بردن به فرم گرایی و توسل به آشنایی زدایی در رمان پست مدرن میکوشند جلوه ای تازه و متفاوت به آثار خود ببخشند. جولین بارنز اگرچه به فرم اثر و قوام یافتگی آن توجه دارد، اما در عین حال برای خواندنی بودن کار خود اهمیت بسیاری قائل است.
رفتن به سراغ زندگی شخصیت های واقعی تاریخ و آوردن آنها به ساحت ادبیات داستانی یکی از شیوه هایی است که در سالهای اخیر از محبوبیت بیشتری در قیاس با گذشته برخوردار شده است. شاید برخی براین تصور باشند که با این شیوه، چون نویسنده واقعیتی بیرون از متن را مورد استفاده قرار می دهد، کاری به مراتب راحتر از زمانی دارد که مجبور است همه چیز را (از صفر تا صد) خود بسازد. همچنین داستان می تواند با اتکا به عناصری برون متنی که حاصل آشنایی با آن شخصیت و حوادث زندگی اش بوده، فی نفسه دارای جذابیت باشد.
اما این ها همه تصوراتی است که نباید روی آنها زیاد حساب باز کرد چون هر شیوه ای که در داستان بکار گرفته می شود، الزاماتی را به دنبال دارد که می تواند کار نویسنده را از جهاتی دشوار و از جهاتی آسان سازد.
به هر روی جولین بارنز اگرچه جایزه بوکر خود را به واسطه رمانی خارج از این سبک و سیاق (درک یک پایان) به چنگ آورده، اما به اعتبار کارنامه اش می توان گفت که به نوشتن رمانهای زندگی نامه ای علاقه خاصی دارد، او پیش از این به سراغ گوستاو فلوبر (نویسنده محبوبش) و آرتور کنان دویل نیز رفته و حالا زندگی دمیتری شاستاکوویچ، آهنگساز بزرگ روس را دستمایه نوشتن تازه ترین اثر داستانی خود قرار داده است.
انتخاب چنین گزینه ای برای نوشتن رمان، نشان از هوشمندی جولین بارنز دارد؛ انتخاب زندگی هنرمندی بزرگ که از به واسطه برخورداری از نبوغ دارای شخصیتی چند بعدی است، تنها یک بعد ظاهری ماجراست. بی شک کشوری که دمیتری شاستاکوویچ در آن زاده شده و دوره ای که او در آن زیسته از اهمیتی بسیار بیشتر برخوردار بوده است. او در کشوری زاده شده که در دوران زندگی او، آبستن حوادث گوناگونی بوده است که هر یک از آنها به تنهایی حائز ویژگی های جذاب گوناگونی است. انقلاب بلشویکی و سقوط حکومت تزاری، روی کار آمدن حزب کمونیست در روسیه، رهبری لنین، دیکتاتوری استالین و روی کار آمدن خروشچف و …همچنین همزمانی با جنگ جهانی اول و دوم، زندگی در دوران جنگ سرد و از همه مهمتر زندگی در دوران سیاهی که با تصفیه های مرگبار استالین همراه بوده و بسیاری حوادث ریز و درشتی که یک هنرمند نابغه در کشوری همانند شوروی می توانسته با آنها درگیر باشد. اما در کنار همه اینها نباید از ویژگی های خاص خود دمیتری شاستاکوویچ نیز غافل شد. او اگرچه همانند بسیاری از هنرمندان روشنفکر شوروی سابق خیلی زود از انقلاب آن کشور ناامید شده و از آن برید و حتی تا مرز تنفر از این سیستم نیز پیش رفت، اما شخصیت او از ابعاد قهرمانی برخوردار نبود، همین مسئله باعث ایجاد فضای منحصر به فردی برای رمان شده، چرا که با هنرمندی طرف هستیم که در چنین نظامی تا حد امکان، تحت فشار جسمی و روحی قرار می گیرد، تحقیر می شود، خرد می شود و در نهایت جولین بارنز به تلخی نشان می دهد که چگونه بهشت سرشار از برابری کمونیستی ،از او انسانی چنان درمانده می سازد که حتی حیثیت انسانی اش را نیز از دست می دهد. از این منظر رمان هیاهوی رمان به مراتب تلخ تر از رمانهایی ست که شرح مصائب اردوگاه های کار اجباری در جهنم سردی چون سیبری بوده است و جولین بارنز به شکلی تحسین برانگیز از این ظرفیت ها بهره می گیرد تا این رمان کوچک را به اثری بزرگ بدل سازد.
نویسندگانی که به سراغ تاریخ شوروی می روند، همواره با یک معضل بسیار بزرگ روبه رو هستند و آن پنهان کاری عجیب و غریبی است که در دوران کمونیسم وجود داشت و قلب واقعیت، برای دیگرگونه نشان دادن حقایق، محققان را با این معضل روبه رو می سازد که کدام روایت درست است و کدام یک نادرست است. اما از این معضل که می تواند برای یک تاریخ نگار سردرگم کننده باشد، جولین بارنز (به عنوان یک رمان نویس) به صورتی هوشمندانه، بستری برای بارور کردن نیروی تخیل خود ساخته است که به خلق لحظه هایی درخشان انجامیده است. نمونه بارز آن هم لحظه های شب زنده داری قهرمان داستان، در پاگرد خانه، جایی که کیف بدست و لباس پوشیده آماده است تا اگر از سمت حکومت برای دستگیری اش می آیند، اهل خانه شاهدش نباشند و پیش در و همسایه با بیرون کشیده شدن با لباس خواب تحقیر نشود!
جولین بارنز در کشوری آزاد زیسته اما به خوبی توانسته رنج و اضطراب و مهمتر از همه شکنندگی هنرمندی را که در سرزمینی با نظامی توتالیتر زیسته، پیش روی خواننده بگذارد. نظامی که روشنفکران و هنرمندانش را چنان تحت فشار می گذارد تا موجوداتی هویت باخته از آنها بسازد. خواننده کتاب در هیاهوی زمان به روشنی در می یابد که چرا در نظام هایی از این دست، هنرمندان جهانی را برنمی تابند بلکه هنرمندی ایدئولوژی زده را می جویند که داخل کشور مبلغ و خارج از کشور مدافع آرمانهای پوشالی آنها باشند.
گفتگوی تلفنی شوستاکوویچ با استالین (قدرت) و تأکیداو برای حضوراین آهنگساز در کنفرانس صلح جهانی که قرار است در نیویورک برگزار شود به زیبایی بازتاب دهنده چنین حقیقت تلخی است. جولین بارنز به شکلی کنایی همه آنها که در سیستم توتالیتر قهرمان این داستان یا دیگر هنرمندان و روشنفکران آن روزگار را تحت فشار می گذارند، قدرت نامیده است. چرا که آنها در سطوح مختلف عملا کاری را صورت می دهند که بدون تفاوت ماهوی ست.
هیاهوی زمان، اثری است جذاب، اگرچه روایت تلخی است از فروپاشی انسانی، تحقیر نبوغ و تجاوز به حثیتی که به هیچ شکلی اعاده نخواهد شد. در واقع قهرمان رمان لحظه به لحظه بیش از پیش در مناسبات نابرابر قدرت و هنر خرد می شود. ابتدا با ترس، در ادامه با تحقیر و فشار و در نهایت با دروغ، بخشهایی از رمان که آهنگساز در کنفرانس صلح جهانی همچون عروسک خیمه شب بازی در دستان قدرت، با دفاع از سیاست های سیستم شوروی و همچنین روخوانی از متن سخنرانی اش که خود ننوشته، ته مانده آبروی هنر خود را نیز ناخواسته فدای سیستم ترور و وحشت می کند از تلخ ترین لحظه های این رمان فراموش ناشدنی هستند که باید آن را خواند…
«هیاهوی زمان»
نویسنده: جولین بارنز
ترجمه: پیمان خاکسار
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۸۳ صفحه، ۱۴۰۰۰ تومان
نقل از الف کتاب
‘