این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
زندگی و آثار هوشنگ گلشیری
نیما ارمغان
«جادوی جن‌کشی» کتابی است در بررسی داستان‌های هوشنگ گلشیری که توسط دکتر قهرمان شیری نوشته شده و مدتی است در نشر بوتیمار به چاپ رسیده است. «جادوی جن‌کشی» در ٩ فصل تدوین شده و در این فصل‌ها کوشیده شده هم شرحی از زندگی گلشیری ارایه شود و هم آثار او مورد نقد و بررسی قرار گیرند. بخش اول کتاب شرح احوال گلشیری است و در این بخش، ضمن این‌که شرح زندگی گلشیری داده شده، سال‌شمار زندگی و فهرست آثارش نیز ارایه شده است. بخش بعدی کتاب با عنوان «باورداشت‌های اندیشگانی»، به انگیزه‌های گلشیری برای نوشتن و نیز مهم‌ترین سرفصل‌های اندیشه‌های او مربوط است. در قسمتی از این فصل درباره نوع تلقی گلشیری از داستان‌نویسی می‌خوانیم: «گلشیری، نگارش و انتشار داستان را برخوردار از چندین کارکرد اجتماعی و فرهنگی می‌دانست. او بر این اعتقاد بود که داستان در پی احیای گذشته و ایجاد نگاه نقادانه به تاریخ است و از جایگاه فردی و استقلال فکری و روحی آدم‌ها حکایت می‌کند.» این فصل کتاب که از فصل‌های مفصل آن نیز هست، نقل‌قول‌های زیادی از کتاب‌ها و مقالات مختلف گلشیری آورده و برای معرفی طرز فکر گلشیری از حرف‌های خود او بهره گرفته است. فصل بعدی کتاب «سنت‌گذاری» نام دارد و به موضوعات دوره‌های نویسندگی، نثرنویسی و استثناگزینی در نگرش و نگارش پرداخته شده است. این فصل کتاب، با پرداختن به آثار اولیه گلشیری شروع می‌شود: «گلشیری به گواه آثار چاپ‌شده، شروع پردرخششی دارد. نخستین داستان‌های او علاوه بر عاری‌بودن از ایرادهای چشم‌گیر، با صناعت و ظرافت‌های خاصی نگارش یافته‌اند که نه‌تنها در آن سال‌ها، که حتی امروز نیز پس از گذشت چند دهه، باز هم‌چنان جزء تکنیک‌های مدرن داستان‌نویسی محسوب می‌شوند. محور حساسیت‌های او از همان سال‌ها، بیشتر متمرکز بر ابداع‌گری در شکل و شیوه روایت‌گری و کشف صورت‌های بیانی جدید است. ازاین‌روست که او از همین داستان‌های اولیه، تنوع‌طلبی در تکنیک را در ذات خود نهادینه می‌کند. راز ناهم‌سانی صورت‌های روایی را در کارنامه او باید در این سیره پروسواس به سیر و سلوک در سرزمین‌های نامکشوف جستجو کرد. کم‌نویسی و ارجح‌شماری کیفیت بر کمیت نیز در کار او مرتبط با این قاعده است». «گذار از سنت» عنوان بخش بعدی کتاب است که در آن به زاویه‌های دید در آثار گلشیری، حدیث نفس، زمان، نمایشی‌کردن روایت، شخصیت‌پردازی و… پرداخته شده است.
در این بخش به کوشش‌های گلشیری در جهت ابداع امکانات جدید در داستان‌نویسی و گریز از کلیشه‌گرایی پرداخته شده است: «گریز از کلیشه‌پردازی و کوشش برای دست‌یابی به امکانات تکنیکی جدیدتر و برتر، یکی از دلمشغولی‌های گلشیری در داستان‌نویسی است. حساسیت به صناعت داستان‌نویسی، او را به یکی از چهره‌های شاخص فرم‌گرایی در ادبیات ایران تبدیل کرده است. تک‌روی و پویایی، دو خصلت بارز گلشیری است که او را به زیاده‌طلبی‌های مداوم در خواسته‌ها و طفره‌روی از تسلیم به داشته‌ها سوق می‌دهد. سلیقه خاص او، تن‌دادن به سنت و صناعت مرسوم را برنمی‌تابد. ازاین‌روست که او نه‌تنها در موضوعات جدید بلکه در نگرش به موضوعات مشابه با گذشته نیز همواره منظری متمایزتر از روش‌های جاری انتخاب می‌کند. مددگیری از توان ترکیب‌پذیری تک‌تک منظرهای روایی، توجه به قدرت و قوام صناعت‌های موجود و نویافته‌های کهن و دست‌ورزی با زوایای ناشناخته آن‌ها، عدول از سیاه سنتی در شخصیت‌پردازی، اکتفا به شخصیت‌های اندک و اتکا به کنش‌های تدریجی در طول اعمال داستانی، دوری از تاکید تصنعی بر صورت و سیرت آدم‌ها، درگیرکردن شخصیت‌ها با موقعیت‌ها و واقعیت‌های زندگی به صورت طبیعی، و میدان‌دادن به واکنش‌های روانی، از ویژگی‌های سبکی در داستان‌های گلشیری است». بخش بعدی کتاب «شگردهای نوقدمایی» نام دارد و در آن به برخی دیگر از ویژگی‌های داستان‌نویسی گلشیری از جمله «داستان در داستان» و نقل روایت‌های کوتاه تمثیلی از زبان شخصیت‌ها پرداخته شده است: «علاقه‌مندی به عدول از سنت روایی مرسوم، با هنجارشکنی از جلوه‌های جاافتاده، و کشف امکانات ناشناس مانده بیانی از طریق استغراق در قاعده‌ها و قالب‌های قدیم و جدید، یکی از یافته‌های نوقدمایی، شگرد درونه‌گیری یا داستان در داستان است که گلشیری به‌حق با سلیقه و سیرت نوگرای خود به آن صورت پسامدرنیستی بخشیده، و توانسته از آن جای‌گزین مناسب و بی‌نیازکننده‌ای برای شیوه‌های حدیث‌نفس و ذهن سیال که خود بارها امکانات اولی را به طور کامل به کار گرفته بود و به دومی نیز از بیخ و بن علاقه چندانی نداشت فراهم آورد. شیوه‌ای که علاوه بر نوقدمایی‌بودن، رنگ‌وبوی طبیعی و بومی آن، با طبع مخاطب هم همسازی دارد». عنوان فصل بعدی کتاب «دلالت‌های ضمنی در پس‌زمینه روایت» است که در آن به سمبولیسم و کنایه و نام‌گذاری‌ها در داستان‌های گلشیری توجه شده است. «تاثیر‌پذیری‌ها» عنوان فصل دیگر کتاب است و در این بخش به این مسئله اشاره شده که در آثار گلشیری تقلیدگری وجود ندارد و او در تاثیرپذیری نیز شیوه‌ای مخصوص به خود داشته است. «او حتی در هنگامی که به بازآفرینی بعضی از داستان‌های معروف در تاریخ و ادبیات می‌پردازد با آن‌ها رفتاری شبیه به شاعران سبک اصفهانی یا هندی با موتیوهای شعری دارد». فصل بعدی کتاب «از منظر منتقدان» نام دارد و آخرین بخش کتاب نیز «گلشیری و داستان‌نویسان دیگر» نام دارد.
جادوی جن‌کشی/ بررسی داستان‌های هوشنگ گلشیری/ قهرمان شیری/ نشر بوتیمار
‘