خوسه دونوسو درمیان بزرگان ادبیات امریکای لاتین

درماندگی

پارسا شهری

خوسه دونوسو در کنار هم‌نسلانِ خود، رمان‌نویسان بزرگ آمریکای لاتین، فوئنتس و مارکز و یوسا و کورتاسار، دوره «شکوفایی» را در ادبیات این خطه رقم زدند. اما گذشته از تفاوت‌هاشان در سبک و جهانِ داستانی، دونوسو خصیصه منحصربه‌فرد دیگری نیز داشت. خصیصه‌ای که شاید او را بیش از هم‌نسلانش به نسل بعد از خود پیوند زد. اینکه دونوسو پیش از دیگران دریافت باید راهی میانه ادبیات یکسر بومی آمریکای لاتین و ادبیات جهانی بیابد. آن‌طور که در مقدمه «باغ همسایه» دونوسو از قولِ روبرتو گونسالس آمده است دونوسو نخستین داستان‌هایش را به زبان انگلیسی منتشر کرد و گونسالس حتا معتقد بود اگر او نوشتن به زبان انگلیسی را ادامه داده بود، جوزف کنرادِ آمریکای لاتین می‌شد. اما دونوسو به شیلی بازگشته بود تا راویِ زندگی مردم شیلی باشد، ترسیم‌گر شکست‌ها و شکست‌خوردگان. مانونگو ورا، راوی «حکومت نظامی» نیز یکباره مسیر خود را تغییر داده است و بعد از سیزده‌ سال دوری از وطنش به شیلی بازمی‌گردد «آن‌هم درست زمانی که یک حکومت نظامی تازه‌نفس چون بختکی بر زندگی مردم افتاده بود» در پی یافتن خود و کشف وطنش که در دوران پینوشه یکسر چهره‌ای متفاوت گرفته بود. همان‌طور که دونوسو شیلی را سراسر متفاوت با آنچه هنگام ترک وطن دیده بود، یافت و مانونگو ورا هم در مواجهه نخست با شیلی آن را نشناخته بود و قصد داشت تنها چند روزی آنجا بماند تا در مراسم تدفین همسر رفیق قدیمش، پابلو نرودا شرکت کند. رمان با رجعت مانونگو، خواننده محبوب دوران انقلاب آلنده آغاز می‌شود و مراسم تشییع و تدفین همسر نرودا. آغازی پُرمعنا و تمثیلی. درک و تعریف هویت و جایگاه مردمان آمریکای لاتین همواره از دغدغه‌های رمان‌نویسان این خطه بوده است. دونوسو نیز اواخر رمان، از زبانِ مانونگو ورا که مدتی را در سلول کلانتری می‌گذراند، تلاش می‌کند تا چشم‌اندازی از سرنوشت و آینده شیلی به‌دست دهد. او در پاسخ به خبرنگاران که پرسیده بودند «چرا در این زمان بخصوص به شیلی برگشتید؟» می‌گوید «برای اینکه بمانم». «برای چه مدت؟» «برای همیشه.» او که از نسلِ انقلابیون و معترضانِ به پینوشه است آمده تا برای همیشه بماند. مانونگو که در بدو ورود به وطن، در خانه نرودا گفته بود وضعیت کشورش را درک نمی‌کند، اواخر رمان می‌گوید برای همیشه می‌ماند چون حالا دیگر درکش می‌کند. عنوان اصلی رمان «حکومت نظامی» آن‌طور که مترجم آن، عبدالله کوثری اشاره می‌کند «درماندگی» بوده است. از همین عنوان شاید تا حدی رویکرد دونوسو در ترسیم شیلی کودتازده آشکار شود، که برخلاف بسیاران دیگر وقایع رمان را نه از طرفِ کودتاگران که از درون مردمی می‌کاود که کودتا متحول‌شان کرده و کمابیش با وضعیت خفقان و دیکتاتوری حاکم خو کرده‌اند. او همزمان با نگاه خیره به منشأ قدرتی که وضعیت اخیر شیلی را رقم زده است، به تناقضاتی اشاره می‌کند که مردمان شیلی، حتی اهل مبارزه و مقاومت با آن درگیرند: از اوضاع سیاسی و امنیتی که با زندگی شخصی آدم‌ها یکی شده تا جدالِ گروه‌های مقاومت شیلی با هم، و شاید وجه تسمیه رمان همین نگاهِ نویسنده به درماندگی مردمان شیلی باشد.

اینک جز «گردش» در مجموعه «داستان‌های کوتاه آمریکای لاتین»، مخاطب فارسی‌زبان دو رمان مهم از دونوسو، «باغ همسایه» و «حکومت نظامی» را با ترجمه کوثری در اختیار دارد. دو رمانِ اخیر از یک منظر نسبت‌هایی با هم دارند: «باغ همسایه» گزارشی واقع‌گرایانه از زندگی نویسنده‌ای در تبعید ارائه می‌دهد اما یکباره با چرخشی نامنتظر، مخاطب را به تردید وامی‌دارد. در «حکومت نظامی» نیز صحنه آخر تمثیلی از «شَر» می‌سازد که شاید همزاد ویرانیِ‌ سازنده است: ویران‌کردن برای بازساختنِ واقعیت فریبکار.