برخورد نزدیک ؛ بازخوانی رمان «مریخی» اثر فرهاد کشوری / غلامرضا منجزی

برخورد نزدیک

بازخوانی رمان «مریخی» اثر فرهاد کشوری

غلامرضا منجزی

«آثار هنری تاریخ نگاری ناخودآگاه زمانه­ی خود هستند^۱.» ژرفایی این جمله از این­روست که می­توانیم هر اثر هنری را تافته­ای همبافته با تاریخ و اجتماع فرض­کنیم. نویسنده ارزیابی اجتماع زمان خود را در اثرش به شکلی متراکم و در صورتی هنری و زیباشناختی جلوه­گر­می­سازد. مخاطب در ذات و معنای اثر، ضمن هم آوایی، ریشخند یا احساس رنج با موضوع هنری، تجسم کامل­تری به این فرایند تاریخی-اجتماعی می­بخشد. رمان«مریخی» با گزینش عناصر و مصالحی واقعی و ایجاد فضایی غیر واقعی در روابط شخصیت­ها، به افشای برخی ناهنجاری­های اخلاقی، فرهنگی و خردستیزی­های اجتماعی زمانه­ی خود می­پردازد. این مقاله در پی آن است که با واخوانی متن، نمای دیگر و روشن­تری از آن را فراروی خوانندگان قرار­دهد.

راوی داستان«مهرداد بهرامی» در فضایی مغشوش، نابهنجار، تا حدی ترسناک و در عین حال مضحک، در­پی آرامشی­است که احتمالاً قبل از شروع رمان از او گرفته شده است.«چیزی که به دنبالش بودم آرامش بود، اما نمی­دانستم چه طور باید به دست­اش بیاورم. » از قرار معلوم نویسنده با این جمله که در آغاز رمانش آورده، خواننده را به دنیایی دعوت­می­کند که در آن اغتشاش، به­هم­ریختگی، ناهماهنگی و تعارض با اموری که یک ذهن منطقی از آن به عنوان روال عادی زندگی یاد­می­کند، خبری نیست. برافروختگی راوی در ابتدای داستان از روز قبل و از یک زنگ تلفن آب می­خورد. کسی در پشت خط ادعا کرده بود بابت فروش پارچه، چکی از همسر راوی گرفته­است. با این مدخل، خواننده در صفحات بعد با حجم و تراکم نامعقولی از برخوردهای متعارض، از هم پاشیدگی­ها، روابط نامتجانس و در عین حال خنده­آور روبرو­می­شود و در فضایی گروتسک غوطه­می­خورد. با این احوال تمام مصالح و عناصر رمان مریخی واقعی­است. داستان در«شاهین­شهر» جریان­دارد، و «مهرداد بهرامی» مردی­است سی و نه ساله که به صورت اقماری در ماهشهر کار­می­کند و ماهی شش روز به شهرش برمی­گردد. اهل مطالعه­ی ادبیات داستانی­است و دوستانی دارد- و پروانه- که به هم دلبسته­اند. آدم­ها واقعی­اند و راوی با شهر و مردمش آمیختگی قابل قبولی­دارد. اما این امور واقعی در فضایی غیر واقعی آرام آرام دفن­می­شود. تلفن­های متعدد، موهوم و تهدید­آمیزی که مرتب زنگ می­خورد و امان راوی را می­برد، زن­هایی که در خانه و خیابان از او توقعات نابجا دارند، مردانی که او را به جای کسی دیگر عوضی­می­گیرند و نویسنده­ای که نویسنده نیست، و می گویند که هست، فضایی غیر واقعی را با عناصر راستین به هم در­می­آمیزد تا جایی که بازاری از وحشت و مضحکه برپا می­شود. فیلیپ تامسون در توضیح مبحث گروتسک می نویسد: «آمیختن امر واقعی با غیر واقعی به گونه ای که حیران بمانیم و حتی وحشت کنیم، اما در عین حال بالقوه کمیک باشد.»

تفسیر شخصیت اصلی رمان این است که فاجعه، حاصل «برخورد نزدیک» آدم­های عصر قصه و آدم­های داستان است. آنها، برخلاف آدم های داستان، رفتار و گفتارشان به هیچ نظام منطقی بستگی ندارد، و علّیت را نمی­شناسند و تعداشان هم کم نیست، در همه جای شهر ولواند و به کرّات و به شکل های متفاوت مزاحم اوقات راوی می­شوند.

اگر در رمان «کوری»، ساراماگو، بلای نابینایی را به جان اجتماع فاسد و اخلاق گریز می­اندازد تا ثابت کند که شیوع فساد و بی اخلاقیِ دنیای مدرن، هم ارز فراگیر شدن یک نابینایی عمومی است، فرهاد کشوری در این رمان تنها «مهرداد بهرامی» را مبتلابه این ماجرا نشان­می­دهد و تنها اوست که به مثابه یک انسان پروبلماتیک درگیر برخوردِ عقل مدرن از یک سو و اخلاق خردستیزانه از سویی دیگر می­شود.

در رمان «مریخی» ادبیات نقشی کلیدی به عهده­دارد. شخصیت اصلی داستان، آدمی است اهل ادبیات و بزرگترین تفریح و مشغله­اش در هنگام فراغت، ادبیات داستانی است و بیشتر از دریچه­ی همین ادبیات به زندگی و جهان نگاه­می­کند. از نظر او تنها راه گریز انسان از مرگ و اضمحلال پناه­آوردن به ادبیات است.«گفتم کتاب کالاست، اما منظور مارکز جدایی انسان و ادبیات است. این جدایی اگر روزی سربگیرد دخل آدم را می آورد. در آن روز دیگر غریزه ی عشق حریف غریزه ی مرگ نمی شود و دنیا قبرستان خواهد شد.» مفهوم اصلی داستان نیز از طریق الگو و منطق ادبیات بیان­می­شود.«گفت به چی نگاه می کنی؟ گفتم دارم آدم های فراری از قصه ها را دور می کنم. گفت یادت باشد که آدم های فراری از قصه ها همیشه هستند. گفتم تنها عشق و ادبیات می تواند فراری شان بدهد.» اما نویسنده در طول رمان به ادبیات تنها به عنوان جایگزینِ فلسفه­ی رهایی بخش نمی­نگرد. همواره در جریان یک بحران معنوی (اخلاقی – فلسفی) ممکن است این گریزگاه دچار آسیب گردد، و این چنین نیز می­شود. بالاخره در لابلای آدم­های علیت­گریز و مشتبه، هستند کسانی که شباهت زیادی به اهالی ادبیات پیدا­کنند و آن را از گزند خود بی نصیب نگذارند. و از این پس است که ادبیات دیگر نه به عنوان یک گریزگاه انسانی، بلکه به عنوان موضوع و معلولی اجتماعی مورد بازشناسی و دلسوزی قرار می­گیرد.  بخشی از جامعه شناسی ادبیات، به نویسندگان و مؤلفین ادبی متعلق است. مباحث مربوط به فرهنگ تولید ادبی به عنوان یکی از روبناها و متفرعات جامعه شناسی ادبیات می تواند موضوعی بسیار جدی در تحقیقات جامعه شناسی در یک زیست بوم فرهنگی باشد. از همین رهگذر در یکی از بن مایه­های رمان به فردی می­پردازد که بدون نوشتن حتی یک صفحه، ادعای نویسندگی دارد. او مریدانی را به عنوان شاگرد و هوادار به گرد خود جمع آورده­است. کلاس نویسندگی دایر­کرده و منتقد جدی ادبیات­داستانی است. او را استاد خطاب می­کنند و فکر­می­کنند که افکار و ایده های او، راه حل برون رفت ادبیات داستانی، از معضل بزرگ فعلی­اش است. اما استاد ناگهان می­میرد و صندوق­نسوزش را برای رمان­های خیالی­اش می­کاوند و جز دفترهایی نانوشته چیز دیگری نمی­یابند. و به این ترتیب ماجرای دیگری از جنس ادبیات پیشگی کاذب، دامن مهرداد بهرامی را می­گیرد و او را آشفته تر و از مطالعه­ی رمان مورد علاقه اش دور­می­کند.

در اواخر رمان، به دلیل وضعیت عصبی و روانی نه چندان محکم و نامتعادل «مهرداد بهرامی» -که به کنایه خود را «مریخی» می­نامد- و وسعت دامنه­ی تنش و بحران حاصل رویارویی و برخورد نزدیک او، با جماعت گریخته از قصه­ها، کار را به جایی می­رساند که او ناخواسته و به شکلی موقت، به صف همان از قصه فرار کرده­ها می­پیوندد.«گفتم صاحب خانه را آوردم. مرد توی گوشی دادزد چی؟! گفتم حالش خوب نیست. آورده­ام اش­ خانه. بعد صدای پایی را از توی حیاط شنیدم و غرولند مردی که بد و بی راه می­گفت و می­آمد…»  

به رغم آثار قبلی کشوری، این بار زن به عنوان یک شخصیت پایدار در رمانش ظاهر­می­شود. پروانه وثوق زاده، دوستی است که قرار است در آینده ای نزدیک!؟ همسر مهرداد بهرامی شود. او در طول زمان داستان، تقریبا هر روز در خانه­ی مهرداد و گاه در بیرون  با او ملاقات می­کند. بین آن ها نوعی جو تفاهم و محبت جاری است. او همانند یا شاید به تبع مهرداد به کتاب و بخصوص به رمان علاقه­مند­است و گاهی از کتابخانه­ی او کتابی برمی­دارد. پروانه دختری است جا افتاده که به بلوغ اجتماعی رسیده است و از همین رو در شرایط بحرانی داستان در کنار و بعضی وقت­ها راهنمای مهرداد است. با این حال نویسنده، معرفی بیشتری از او به دست نمی­دهد. پیشینه­ی آشنایی او با مهرداد و جزییات زندگی و حتا نقشی از چهره و اندام او در معرض شناخت خواننده­ی رمان قرار نمی­گیرد. علاوه بر این، با وجود این که نویسنده سعی داشته است تا برخوردهای عاطفی نزدیکی بین این دختر و شخصیت اصلی برقرار­کند، اما خواننده­ی رمان از گرمای این برخوردها از نظر احساسی بهره­ی چندانی نمی­برد.

در بازخوانی رمان مریخی و در نگاهی دقیق تر به مهرداد بهرامی، او را فردی پروبلماتیک با شاخک­های عصبی حساس­تر از اجتماع پیرامونش می­یابیم. حساسیت او باعث می شود تا او بدفرهنگی­های رفتاری را در محیط اطرافش بیشتر و روشن تر از دیگران ببیند. هرچند صحیح­تر و منصفانه­تر این است که اذعان­کنیم که مشکلات عدیده­ای که او را با محیط اطرافش متعارض و متضاد می­کند و از او به قول خودش فردی مریخی می­سازد، تنها و منحصراً توسط او رؤیت­می­شوند، چون در تمام صحنه­های رمان به استثنای همدلی­های خیرخواهانه و دلگرم کننده­ای که از طرف پروانه به او روا­می­شود و همچنین اعتراف پایانی برخی از شاگردان استاد جعلی ادبیات، هیچگونه عمل ارتباطی و هواخواهانه­ای از سمت جامعه و مردم پیرامونش نسبت به او دیده­نمی­شود. با همه­ی احوال رمان مریخی نیز همچون باقی رمان­های فرهاد کشوری سیاه و ناامید کننده به پایان­نمی­رسد . او دست در دست پروانه به حیاط می­رود و از کنار باغچه به آسمان نگاه­می­کنند.«سراسر آسمان را از چشم گذراندم و گفتم مریخ کجاست؟»

   پی نوشت

1. در آمدی بر جامعه شناسی ادبیات – لوسین گلدمن و دیگران، گزیده و ترجمه محمد جعفر پوینده – انتشارات نقش جهان، ص۲۳۱
2. گروتسک، فیلیپ تامسون، فرزانه طاهری، نشر مرکز، ص۲۹