ار فریاد زیر آب تا مرسدس / نگاهی به کارنامه بابک بیات به مناسبت دهمین سال مرگ این موسیقی دان بزرگ

‘

از گوگوش و داریوش تا شاید وقتی دیگر، مروری بر آثار بابک بیات

امیر رستاق

 

بابک بیات آهنگساز و نواپرداز نامی موسیقی از جمله پرکارترین موزیسین‌های ایرانی به شمار می‌رفت که در عمر شصت ساله خود(تولد ۱۳۲۵ و مرگ ۵ آذر ۱۳۸۵) در تمامی ژانرهای موسیقی اثر و کار نوشت.

در زیر به ده اثر شناخته شده‌تر او در چند حیطه موسیقایی نگاهی می اندازیم.

جنتی عطایی؛ همکاری از کودکی تا مرگ

اگر بخواهیم از یک تن نام ببریم که بابک بیات با میل و رغبتی تام و تمام روی ترانه‌های او اثر می‌ساخت این فرد کسی نیست جز رفیق دوران کودکی تا مرگ بیات، ایرج جنتی عطایی که خود بعدها از ترانه سرایان به نام تاریخ موسیقی ایران شد.

در کارنامه کاری این زوج موفق موسیقایی نزدیک به هفتاد کار مشترک به ثبت رسیده است و جالب اینکه یکی از این کارها(خانه به دوش) با صدای خود بیات ثبت شده است.

عمده کارهای مشترک این دو تن به خوانندگان پیش از انقلاب باز می‌گردد که از میان آنان می‌توان به داریوش، ستار، ابی، عارف، گیتی، و… اشاره کرد که برخی از خاطره انگیز‌ترین ترانه‌های تاریخ موسیقی پاپ ایرانی را می‌توان در آنها سراغ کرد.

غریبه با صدای عارف

عارف از جمله خوانندگانی بود که شش ترانه موفق خود را با آهنگسازی بابک بیات و ترانه‌سرایی جنتی عطایی عرضه عمومی کرد.

ترانه غریبه که روی فیلمی به همین نام به کارگردانی شاپور قریب (با بازی بهروز وثوقی و پرویز فنی‌زاده) ساخته شد در زمره کارهای موفق موسیقی پاپ دهه پنجاه به شمار می‌آید که نام واروژان به عنوان تنظیم کننده اثر نیز بر تیتراژ فیلم نشسته است.

هم ترانه اثر و هم فیلم غریبه که اثری موفق در دوره خود به شمار می‌آمد در کنار نواپردازی زیبای بابک بیات به این اثر تشخصی ویژه بخشید تا از جمله کارهای موفق عارف و نیز موسیقی پاپ در آن سال‌ها به شمار آید. بیات بعد از این کار آثاری چون تپش، جهان پهلوان و فضای تهی را با عارف منتشر ساخت.

فریاد زیر آب با صدای داریوش

داریوش اقبالی را می‌توان خواننده رکورد دار همکاری با بابک بیات به شمار آورد که با ۱۶ ترانه در صدر کارهای بابک بیات نشسته است.

هر یک از این ترانه‌ها حاوی خاطراتی تلخ و شیرین برای مخاطبان این آثار ماندگار به شمار می‌روند اما در میان این آثار برخی همانند خورشید خانم و یا فریاد زیر آب از جلوه و جلای بیشتر برخوردارند.

فریاد زیر آب برگرفته از فیلمی به همین نام است به کارگردانی سیروس الوند که ترانه اصلی آن در فضایی کر گونه و حماسی شروع می‌شود و شعر جنتی عطایی نیز بار حماسی دارد و بهره‌گیری از سازهای بادی و تاکید بر این سازها و نقش دهی به آنها در پاره‌هایی از این کار نیت تصویرسازی از عشقی را قرار است تداعی کند.

در میانه‌های فیلم نیز ترانه دیگری به گوش می‌رسد که آن هم از جمله ترانه‌های خاطره‌انگیز بیات و داریوش به شمار می‌روند با شعر معروف "اگه چشمات بگند آره، هیچ کسی کاری نداره"

ابی و مولای سبزپوش

صدای ابی در میان خوانندگان موسیقی پاپ به دلیل وسعت و حجمی که دارد امکانات بیشتری را در اختیار آهنگساز قرار می‌دهد تا با فراخ بال افزونتری به تصنیف اثر بپردازد به همین دلیل است که او به بازخوانی برخی از آثار بابک بیات هم می‌پردازد که از جمله آنها ترانه تپش است که پیش از او عارف نیز ان را به زیبایی اجرا کرده بود.

حاصل همکاری ابی با بیات (و ترانه‌سرایی جنتی عطایی) حدود ۹ ترانه است که تقریبا همه آنها قبل از انقلاب ساخته شد و برخی از انها در فیلم‌هایی که بیات آهنگسازی ‌آن را عهده دار بود به کار گرفته شد.

برخی از این آهنگ‌ها از جمله مولای سبزپوش و خاکستری با تنظیم محمد اوشال همراه بودند که به نظر می‌رسد طعم و رنگی ویژه‌تر، با ریتم و تنوع افزونتری پیدا کردند که کار را شنیدنی‌تر کرده‌اند.

هیچکی مثل تو نبود

عمده آثار بابک بیات را خوانندگان مرد خوانده‌اند، اما او برای خوانندگان زن نیز آثاری نوشته‌است که از جمله آنها می‌توان به گوگوش، گیتی، پری زنگنه و سیمین غانم اشاره کرد.

در میان خوانندگان زن، گوگوش با ۵ و گیتی پاشایی با ۶ اثر رکورددارند. ویژگی سه اثر از کارهایی که گوگوش روی اشعار جنتی عطایی خوانده است، حضور واروژان است که در مقام تنظیم کننده سه ترانه توانسته است نگاهی متفاوت از دیگر ساخته‌های بابک بیات به دست دهد.

تنظیم واروژان به مانند روغنی که به لابلای دنده‌های نت‌های نوشته شده از سوی بیات نفوذ کنند، فضای هر سه اثر را روانتر کرده است. در میان این سه اثر هیچکی مثل تو نبود توانسته اذهان بیشتری را به خود جذب کند و در زمره خاطره‌انگیزترین خوانده‌های گوگوش به شمار آید.

مرسدس و مانی رهنما

پس از انقلاب و از سال‌های ابتدایی دهه هفتاد و با خیزش تازه موسیقی پاپ در ایران بابک بیات نیز به سمت ساخت قطعه و ترانه برای برخی از خوانندگان روی آورد که در میان آنها نام چهار تن بیش از سایرین به گوش می‌رسد. حمید حامی، مانی رهنما، محمد اصفهانی و خشایار اعتمادی.

در میان این چهار تن نیز حامی و رهنما به نوعی دست‌پرورده خود بیات هستند که روی صدای آنها کار کرد و بسیار به آنها امید داشت که بعدها هم در ژانر کاری خود از نظر کیفی خوانندگانی معتبر شناخته شدند.

در میان کارهایی که مانی رهنما خواند، ترانه‌اش در فیلم مرسدس(شب کشتن روی شعری از جنتی عطایی) که ‌آهنگسازی آن را بیات انجام داد بیشتر مورد اقبال قرار گرفت. رهنما آلبومی با عنوان فصل پرواز را به آهنگسازی بیات منتشر کرد.

موسیقی و قصه کودکان

از جمله تجربه‌های موفق بابک بیات ساخت موسیقی برای کودکان بود که آن هم حاصل همکاری او درکاری مشترک در شرکت تولید آلبوم ابتکار به مدیریت ابراهیم زالزاده بود.

در آن سال‌ها تقریبا فضا برای کارهای جدی تولیدی در حوزه قصه و موسیقی کودک خالی بود و به همین دلیل انتشار آلبوم "خروس زری پیرهن پری" روی اثری از احمد شاملو یک اتفاق در این حوزه به شمار می‌رفت.

بیات در این اثر از تمامی بضاعت موسیقایی خود در حوزه‌های موسیقی پاپ و سنتی و حتی موسیقی روحوضی بهره برد تا اثری تاثیرگذار بیافریند.

آنها برای نقش روباه در این اثر از صدای منوچهر آذری استفاده کردند که صداپیشه‌ای حرفه‌ای بود و به خوبی توانست این نقش و برخی قطعات آهنگین آن را اجرا کند.

با صدای شاملو

بخشی از تجربه‌های بابک بیات به ساخت موسیقی برای کلام غیرآهنگین مرتبط بود که اوج این کارها را باید در آثاری جست وجو کرد که او برای احمد شاملو و شعرخوانی هایش تصنیف کرد.

کاست‌های "سکوت سرشار از ناگفته‌هاست" و "چیدن سپیده دم" حاصل این همکاری بود.

این کار روی ترجمه و صدای شاملو از اشعار شاعری نه چندان شناخته شده از آلمان به نام خانم مارگوت بیکل Margot Bickel ساخته شد و هم به جهت تاثیری که شخصیت و صدای شاملو داشت و هم به جهت موسیقی تاثیرگذاری که بیات در همراهی با این صدا( به عنوان زیرصدا) و یا پیش از شروع هر بخش شعر تصنیف کرده بود از جمله کارهای به یادماندنی و شنیدنی در حوزه موسیقی روی کلام غیرآهنگین به شمارمی‌آید.

شاید وقتی دیگر

در کارنامه کاری بابک بیات بیش از ۷۰ موسیقی فیلم نوشته شده است که عمده آنها به سال‌های بعد از انقلاب باز می گردد که فضا برای ساخت موسیقی ترانه در حوزه پاپ در ۱۵ سال نخست تقریبا منتفی بود.

از میان کارهای موسیقی فیلم او آثاری به یادماندنی برجای مانده است که موسیقی فیلم شاید وقتی دیگر از جمله آنهاست. او از جمله آهنگسازان مورد علاقه بهرام بیضایی بود و فضای ترس و هراس و دلهره و نیز رازآلودگی که از جمله ویزگی‌های کارهای بیضایی است را او به خوبی در موسیقی فیلم‌ها به کار بسته است.

موسیقی فیلم شاید وقتی دیگر نیز از این ویژگی برخوردار است که به نظر می‌رسد همچنانکه بیضایی در این اثر از فضاهای هیچکاکی تاثیر گرفته است، بیات نیز از آهنگساز مورد علاقه هیچکاک، برنارد هرمن، به خصوص در دو کار روانی و سرگیجه تاثیراتی گرفته است.

اجرایی با ارکستر سمفونیک تهران

در میان آهنگسازی‌های موسیقی فیلم بابک بیات موسیقی متن فیلم سرزمین خورشید از جهاتی متفاوت است. این اثر روی اثری به همین نام به کارگردانی احمدرضا درویش ساخته شد و جایزه بهترین موسیقی متن جشنواره فیلم فجر همان سال را نصیب بابک بیات کرد.

بیات البته پیش از این نیز برای موسیقی فیلم عروس بهروز افخمی جایزه بهترین‌آهنگسازی فیلم جشنواره موسیقی فجر نصیب او شده بود.

ویژگی مهم موسیقی سرزمین خورشید در این بود که یک سال بعد در قالبی ارکسترال و از سوی ارکستر سمفونیک تهران به رهبری فریدون ناصری اجرای صحنه‌ای شد تا نمونه‌ای شاخص باشد از کار در فضای موسیقی کلاسیک از سوی آهنگسازی که به کار در فضاهای موسیقی پاپ شهره بود.

 

سلطان و شبان، موسیقی ای راز آمیز

پای بابک بیات به دنیای ساخت موسیقی فیلم برای سریال هم باز شد. در سال‌های اولیه دهه شصت که تلویزیون ایران تولیدات بسیار محدودی داشت سریال سلطان و شبان به کارگردانی داریوش فرهنگ در میان تماشاگران تلویزیون محبوبیتی ویژه پیدا کرد. به نظر می رسد بخشی از این محبوبیت به موسیقی این سریال بازگردد که بابک بیات آن را در فضای نغمه اصفهان ساخت و پرداخت.

وضعیت رازگونه و افسانه‌ای سریال با موسیقی راز‌آلود تیتراژ ابتدایی آن همخوانی و همقرانی تام و تمامی دارد.

بیات با محور قراردادن ساز نی و همقرانی آن با نی‌ شبانی و تشخص بخشی به رابطه شبان و نی فضایی شنیدنی را برای مخاطب به وجود آورد. ملودی جذابی که برای این اثر‌آفریده شد هنوز که بیش از سه دهه از آن ماجرا می‌گذرد، در اذهان بسیاری از جوانان و نوجوانان آن نسل طنین انداز است.

موسیقی ولایت عشق(سریالی درباره امام هشتم شیعیان) را نیز او ساخت که در تیتراژ ابتدایی آن محمد اصفهانی ترانه‌مانندی را روی شعری از اکبر آزاد خوانده است. برخلاف تیتراژ ابتدایی که هویتی مستقل دارد، تیتراژ انتهایی اثر سخت تحت تاثیر تیتراژ انتهایی سریال امام علی ساخته فرهاد فخرالدینی است.

این روزها که دهمین سالمرگ بیات است، کارنامه کاری او در تمامی حوزه‌ها شنیدنی و خاطره‌انگیزند و یاد مردی را زنده‌ می‌کنند که اگرچه در اوج و بلوغ کاری‌اش درگذشت، اما کیفیت شوق‌انگیز آثارش هر سال بیشتر و بیشتر شنیده می‌شود.

بی بی سی

‘