این مقاله را به اشتراک بگذارید
چگونه آرمان آزادی بیان را تحقق بخشیم؟/ سید محمدرضا آذر کسب*
آزادی بیان یکی از مهمترین و پربحثترین مباحثی است که امروزه در جهان مطرح است. این بحث با رواج اینترنت و شبکه های اجتماعی اهمیتی دو چندان یافته است؛ زیرا هر شخص به تنهایی به یک رسانه تبدیل شده است و میتواند سخنان خود را به گوش بسیاری از مخاطبان در اقصی نقاط جهان برساند. در همین رابطه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد کتابی را با عنوان «جعبه ابزار آزادی بیان» منتشر نموده است.
مخاطب اصلی این کتاب، دانش آموزان و دانشجویانی هستند که قصد دارند به صورت عملی برای تحقق آزادی بیان تلاش کنند. این کتاب به مثابهی یک جعبهی ابزار، ابزارهایی را به این افراد ارائه میدهد تا بتوانند به سوی هدف مذکور حرکت کنند. این ابزارها در هفت فصل به خواننده ارائه میشود و در پایان روی کشور خیالی «زنگار» مطالعه‌ای موردی صورت میگیرد. البته در تمامی فصول این کتاب به منظور ملموس کردن بحث و جلوگیری از یکنواختی از نقل قولهای افراد برجسته، مواد قوانین کشوری و بین المللی، آمارها و نمودارها استفاده شده است.
از آن جا که بدون شناخت یک هدف و درک اهمیت آن، حرکت به سوی آن هدف بی معناست، نخستین ابزاری که در اختیار مخاطبان قرار میگیرد چیستی آزادی بیان و اهمیت آن است. یکی از بزرگترین مشکلات در مسیر تحقق آزادی بیان فهم نادرست و ناآگاه بودن از معنای درست آزادی بیان است که سعی میشود با ارائهی تعریفهای مندرج در بیانیهی جهانی حقوق بشر، این مفهوم و مفاهیم پیرامونی آن ایضاح گردند.
پس از روشن شدن مفهوم آزادی بیان باید به عواملی که ممکن است این آزادی را به خطر بیندازند، بپردازیم. این عوامل با این عناوین بیان شدهاند: رد مجوز پخش، تهدید فیزیکی یا روانی، محدودیت دسترسی به اطلاعات، تهمت و افترا و قوانین محدود کننده. در ادامه به هر کدام از این عوامل به صورت جداگانه پرداخته میشود و عنوان میشود که برخی از عوامل مذکور کارکردهای معقول و درست نیز دارند (برای مثال مجوز دادن برای حمایت از مالکیت معنوی یا محدودیت دسترسی به اطلاعات امنیتی) اما گاهی نیز از این عوامل به صورت غیر مشروع و نادرست استفاده میشود.
هنگامی که موانع و عوامل جلوگیری از ظهور و بروز آزادی بیان مشخص شدند، نوبت به شرایط لازم و مورد نیازی میرسد که باید برای گسترش آنها تلاش نمود. این شرایط حاکمیت قانون، آزادی اطلاعات، رسانه‌های مستقل و جامعه مدنی فعال هستند. نخستین گام برای رسیدن به آزادی بیان، درج این مفهوم در قانون اساسی است. حق آزادی بیان با تمامی جزئیات و استثناءهای احتمالی باید به صورت صریح در قانون اساسی گنجانده شود تا زمینه‌ی سوء استفاده از قانون توسط اشخاص از بین برود. رسانهها نیز نباید از نظر مالی به دولت یا قدرتمندان وابسته باشند تا بتوانند اطلاعات را بدون سانسور منتشر کنند. شرط پایانی رسیدن به آزادی بیان پیدایش یک جامعه مدنی فعال با تشکیل سازمانهای مردم نهاد و دخالت مردم در امور جامعه است.
باید توجه داشت که در رساندن اطلاعات توسط رسانهها، خبرنگاران نقش مهمی را ایفا میکنند. خبرنگاران قوهی چهارم حکومت هستند که از سوی مردم دیدهبانی میکنند و با گزارش همهی اخبار خوب و بد، میتوانند تصویری واقعی از حکومت و کشور را به مردم نمایش دهند. در این میان برخی از حکومتها برای جلوگیری از بازتاب این تصویر با ابزارهایی همچون زندانی کردن، تجاوز و حتی قتل تلاش میکنند جلوی خبرنگاران را بگیرند. از طرف دیگر اگر هیچ گونه نظارتی بر رسانهها نباشد ممکن است عمداً یا سهواً اطلاعات نادرستی به مردم بدهند. نویسندگان راه حل این مشکل را شکل‌گیری شورای رسانه و نوشتن مقررات داخلی رسانه می‌داند.
امروزه با گسترش فضای مجازی، شهروندان گزارشگر به میدان آمدهاند و در شبکههای اجتماعی اخبار را نشر می‌دهند. این گزارشگران در مواردی خبر را با سرعت بیشتری نسبت به خبرنگاران سنتی مخابره میکنند اما معمولا فاقد استانداردهای حرفهای هستند و شایعههای بیشتری نیز پخش میکنند. این نوع از خبررسانی که افرادی مانند وبلاگنویسها در آن فعال هستند، ابتدا بیخطرتر از روزنامهنگاری بود و در نسل جوان تأثیر بیشتری میگذاشت، اما در سالهای اخیر حکومتها متوجه خطر اینترنت برای موجودیت خودشان شدهاند و محدودیتهای بیشتری برای این افراد وضع کرده‌اند.
در این میان نخستین تکلیف اشخاص برای رسیدن به آزادی بیان، انتشار اطلاعات درست است. در مرحله‌ی بعد باید هر کسی فرآیند آزادی بیان در کشور خود را نظارت کند و موارد نقض آن را گزارش دهد. بسیاری از رویدادهایی که در آن آزادی بیان سرکوب میشوند توسط گزارشگران محلی به سراسر دنیا مخابره میگردند. میتوان به بهانهی روز جهانی آزادی مطبوعات که سوم می هر سال است با برپایی نمایشگاه و همایش، آگاهی مردم را از حقوق و تکالیف مرتبط با آزادی بیان افزایش داد. پس از آغاز این اقدامات بهتر است شبکهها و گروههایی تشکیل گردد تا خبرنگاران مستقل بیش از پیش ساماندهی شوند.
حق آزادی بیان مانند هر حق دیگر محدودیتهایی دارد. ملاک این محدودیت صدمه‌زدن به دیگران و محدودکردن آزادی بیان آنان است. یکی از مصادیق این محدودیت استفاده از کلمات نفرت‌انگیز است که میتواند عده‌ای را برای صدمه زدن به گروهی دیگر تحریک کند. متأسفانه این سوء استفاده از آزادی بیان باعث ایجاد نمونه‌های بسیاری از نسل‌کشیهای نژادی و مذهبی در قرن اخیر شده است.
جعبهی ابزاری که در این کتاب در اختیار مخاطب قرار میگیرد حاوی راهکارهایی کلی است، اما شیوه‌ی بهکارگیری این راهکارها با توجه به شرایط کشورها متفاوت است. در فصل پایانی کتاب کشوری خیالی به نام «زنگار» بررسی میشود تا مخاطب، تجربهای ملموس به دست آورد. در این کشور مانند بسیاری از کشورهای دنیا، زبانها و مذاهب مختلفی وجود دارد و همین باعث ایجاد مشکلاتی میان گویندگان و پیروان آنها میشود. در این میان فیلترکردن سایت‌هایی که در این جامعه به آتش تفرقه دامن میزنند و تعیین مصادیق آنها از مسائل مهم مرتبط با آزادی بیان میشود.
به نظر میرسد با توجه به پرسشها و چالشهایی که در این کتاب مطرح میشود، هر شخصی که به دنبال رسیدن به آزادی بیان در کشور خود است باید نگاهی به این کتاب بیندازد و تلاش کند با همفکری با دیگر افراد علاقهمند در این مسیر گام بردارد.
*کارشناس ارشد فلسفه
نقل از الف کتاب
*******
«جعبه ابزار آزادی بیان»
نویسنده: یونسکو
مترجمان: رضا رضازاده و رضا کاظمی‌فر
ناشر: کویر، چاپ اول ۱۳۹۵
۱۰۴ صفحه، ۸۵۰۰ تومان