این مقاله را به اشتراک بگذارید
نوشته های روشنفکر خودآموخته
مسعود عباس زاده
برای مطالعه آثار دوریس لسینگ، باید به پیشینه زندگی او توجه ویژه ای کرد؛ چرا که آثار او به طور عام و مجموعه ۵ گفتار شبه فلسفی اش در کتاب «زندان هایی که برای زندگی انتخاب می کنیم» به طور خاص، به نحو کاملاً خودآگاهی، تحت تأثیر افراد و پدیده های متنوع پیرامونش است.
دوریس مِی تِیلر (لسینگ) این کتاب را در سال ۱۹۸۶ و در سن ۶۶ سالگی نوشته است که در سال ۱۹۹۱ چاپ شده است. او در ۲۲ اکتبر ۱۹۱۹ در کرمانشاه از یک خانواده انگلیسی به دنیا آمده ولی خودش در گفتار سوم کتابش با عنوان «عوض کردن کانال برای تماشای دالاس»، تولد واقعی اش را نتیجه جنگ جهانی اول می داند که بر کودکی اش سایه انداخت. او این جنگ جهانسوز و خانمان برانداز را جنگی می پندارد که احساسات ملی در طول آن به شدت ابتدایی، شرم آور و چنان ابلهانه بود که شاید اکنون جوانان پیرامون آن بپرسند که آخر چطور دولتمردان و مردمان آن روزگار می توانستند به چنین مفهوم و پدیده غلط و غیرمنطقی باور داشته باشند؟
لسینگ در ادامه پاسخ به این پرسش، بروز جنگ جهانی دوم را نیز بر شکل گیری شخصیتش به شدت مؤثر دانسته و دو ازدواجش را نتیجه این دو جنگ که هیتلر به عنوان یک ابله عربده جو و یاوه گو به راه انداخته بود، می داند.
دوریس لسینگ در هشتاد و هفت سالگی برنده جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۰۷ شد، او پیرترین نویسنده ای بود که تا آن زمان جایزه نوبل ادبیات به او داده شده بود.
در کتاب «زندان هایی که برای زندگی انتخاب می کنیم» دوریس لسینگ در پنج گفتار، ضمن بیان برخی از تجارب نویسندگی خود، دیدگاه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اش را در قبال پدیده هایی که در طول زندگی خود تجربه کرده، بیان می کند و در عین حال، در گذر زمان، به بررسی و نقد نسبی و کیفی اندیشه هایش بپردازد. اندیشه هایی که به زعم او، می تواند طی سال ها و دهه ها بعد، درستی و یا نادرستی آن ها ثابت شود.
در گفتار اول کتاب با عنوان «آنگاه که آیندگان به ما می اندیشند»، لسینگ با طرح پرسشی ساده به این استدلال شبه فلسفی می رسد که در طرح های داستانی او به طور خاص و در بررسی پدیده های جهان شمول به طور عام، این موضوعات، مظهر رویدادهایی هستند که گویی با گذشت زمان، معنای بیشتری پیدا می کنند و هنگامی که به نظر می رسد همه چیز بر مدار درستی و طبیعی بودن می چرخد، گویی به ناگاه، بدویّتی سهمگین فوران می کند و مردم به رفتارهای وحشیانه بازمی گردند.
این همان موضوعی است که لسینگ قصد دارد در طول این ۵ گفتار، پیرامون آن ها سخن بگوید؛ به اعتقاد او باید دانست که انسان به عنوان فرد و یا گروهی قومی، ملی و فراملی که با سرعت در حال دست یافتن به آگاهی و دانش است، چقدر و به چه میزان، تحت سلطه گذشته عاری از تمدن خویش بوده و با این همه آگاهی و دانش، دچار استیصال و درماندگی می شود.
این گفتار طی ۹ سرفصل عمده شامل موضوعات ذیل، درصدد پاسخ گویی به این فرایند خانمان برانداز و تمدن سوز است: پدیده اتحاد جماهیر شوروی، آرمان گرایی، نویسندگی و نقش نویسندگان در زمان ما، منشأ خشونت و جنگ، جدال سوسیالیست با غرب، مفهوم خون و آزادی و رسیدن به رویکرد وطن پرستی، دوقطبی شدن جهان و ایجاد اختلاف نظرها، قربانی کردن مناسک و بالأخره، جریان های افراطی و درست نمایی آن ها.
در گفتار دوم با عنوان «تو لعنت شده ای ما رستگار»، لسینگ می کوشد تا با بیان و نقل تجارب شخصی اش پیرامون اخراج از زیمبابوه (رودزیای سابق)، ارتجاع و عقب افتادگی های بشریت را به طور عمده به عدم امکان تشخیص دوست از دشمن پیوند دهد؛ در این خصوص او معتقد است که اقلیت آگاه جامعه بر خلاف اکثریت خاموش و نادان آن، کاملاً خود آگاهانه عمل می کند و لذا باید تلاش کرد که راه هایی برای آموزش فرزندان و نسل آینده ایجاد شود تا در نتیجه، آنان مانند اقلیت آگاه جامعه اندیشیده و از ابراز عقیده خویش، هیچ ابایی نداشته باشند و جامعه به پویایی و دانایی مطلوب و آرمانی خویش برسد.
این گفتار نیز در کنار بررسی این موضوع، به صورت جامعی ۱۴ محور مهم دیگر را به این شرح مدنظر قرار داده است: توجه به اقلیت تحول گرا، مفهوم حیوان گروهی یا حیوان اجتماعی، علوم شکست خورده در حوزه علوم انسانی، نقش پویای فرد در گروه، اضمحلال احزاب چپ گرا و سوسیالیست در اروپا، تقابل نسل گذشته با نگرش های جدید، سیاست و دانشگاه در بریتانیا، اعتقاد، تعصب مذهبی مسیحیان، مقایسه مارکسیست با مسیحیت، دیکتاتوری و تاریخ، باشگاه کتاب چپ زیمبابوه، جنبش زنان و تبعیض جنسیتی و بالأخره، پدیده جنون عمومی.
در گفتار سوم کتاب نیز با عنوان «عوض کردن کانال برای تماشای دالاس»، نقش رسانه ها را در جهان امروز به طور عام و دنیای نویسندگی به طور خاص مورد بحث و بررسی قرار داده است؛ در ابتدای این گفتار، لسینگ با آوردن مثالی از جنگ در شبه جزیره کره و شستشوی مغزی سربازان آمریکایی چنین می نویسد:«… در طول جنگ کره، این موضوع موجب حیرت دولت آمریکا شده بود که سربازان آمریکایی به انواع و اقسام جنایت هایی که (به زعم لسینگ) مرتکب نشده بودند، اعتراف می کردند. دلیلش شیوه های شستشوی مغزی بود که نیروهای کره شمالی به کار می گرفتند. در نتیجه این امر، ایالات متحده پژوهشی را به طور متمرکز درباره جامعه و نحوه عملکرد آن فراهم آورده است که به اعتقاد من، می تواند ما، زندگی ما و دید ما را نسبت به خودمان تغییر دهد.»
با این مقدمه لسینگ تلاش می کند تا به بررسی جنگ سرد و مفاهیمی چون پایان عصر اعتقاد بپردازد؛ این گفتار نیز با ۸ مبحث ذیل ادامه می یابد: جنگ بریتانیا با آرژانتین بر سر جزایر مالویناس (فالکلند)، تبلیغات انتخاباتی مارگارت تاچر، نخست وزیر اسبق بریتانیا، حساسیت زدایی برای اعمال خشونت، تلاش برای بیداری وجدان عمومی و دوگانگی موجود، جنبش های عمومی، خندیدن به عنوان واکنش به نابخردی های بشر، بی توجهی قدرت به جامعه و بالأخره، رصد نامحسوس از اوضاع حکومت.
در گفتار چهارم کتاب با عنوان «ذهن های جمعی»، لسینگ می کوشد تا تصویری واقعی از انسان غربی برای خوانندگان کتابش – از هر قشر و صنفی ارائه نماید؛ وی در این خصوص چنین می نویسد: «… من شهروند جامعه ای آزادم و معنی اش این است که یک فردم و انتخاب های فردی می کنم. ذهن من از آن خودم است، عقایدم را خودم انتخاب می کنم و … افکاری از این دست ممکن است شبیه به کاریکاتور باشد ولی از تصویری که از خودمان در ذهن داریم، چندان دور نیست. تصویری است که شاید آگاهانه به وجود نیامده باشد ولی بخشی از فضایی عمومی یا مجموعه ای از فرض هاست که بر افکار ما درباره خودمان اثر می گذارد. از همین رو، شاید آدم ها در غرب در تمام عمر خود هرگز به تحلیل این تصویر بسیار خوشایند فکر نکنند و در نتیجه در مقابل انواع فشارهایی که به انحای مختلف بر آن ها وارد می شود تا همرنگ جماعت شوند، ناتوانند.»
علاوه بر این، ۶ مقوله ذیل در این گفتار مدنظر لسینگ است: زندگی گروهی، عضویت در گروه های زیاد، ذهن خلاق، انتخاب رهبر گروه و جامعه و ایده نخبه گرایی، سانسور درونی با خودسانسوری و بالأخره، دستور پذیری آدم ها یا تبیین آزمایش میلگرم.
لسینگ در گفتار پنجم و پایانی کتاب خود با عنوان آزمایشگاه های «تغییر اجتماعی»، به نقش رسانه و اخبار بر خرد جمعی می پردازد و در ادامه این گفتار، مفاهیم ۸ گانه ذیل را مد نظر قرار می دهد: دموکراسی، حکومت متمدن، در مذمت کمونیست، ویژگی های نخبگان امروزی، شکل گیری افکار عمومی، موضوعات مناسب پژوهش در جوامع بشری، درباره ادبیات و تاریخ و بالأخره، پیوند ادبیات و تاریخ با روان شناسی.
به نقل از الف
******
«زندانهایی که برای زندگی انتخاب می‌کنیم»
نویسنده: دوریس لسینگ
ترجمه: مژده دقیقی
ناشر: کندوکاو ، چاپ دوم ۱۳۹۲
۱۱۹صفحه، ۶۰۰۰تومان