نگاهی به کتاب «دوزخ» اثر ژان پل سارتر؛ ترجمه حمید سمندریان/ حمید رضا امیدی سرور

درباره «دوزخ» اثر ژان پل سارتر؛ ترجمه حمید سمندریان نشر قطره

جهنم یعنی دیگران

حمیدرضا امیدی‌سرور

 

این صادق هدایت بود که ژان پل سارتر را به ایرانیان معرفی کرد، با داستان «دیوار»  که در مجله سخن به سال ۱۳۲۴ منتشر شد [۱]. اندک زمانی بعد عبدالحسین نوشین با ترجمه نمایشنامه «روسپی بزرگوار» و انتشار آن در نشریه نامه مردم (۱۳۲۵) جنبه دیگر از توانایی‌های این فیلسوف فرانسوی پرطرفدار را به خواننده فارسی زبان معرفی کرد[۲]. «دوزخ» سومین اثری بود که از سارتر به فارسی ترجمه  شد (۱۳۲۷) و این بار در قالب کتاب . انجام این ترجمه مصادف بود با سال‌های اوج گرفتن شهرت سارتر در فرانسه بعد از جنگ. مصطفی فرزانه مترجمی بسیار جوان بود ، مفتخر به آشنایی با صادق هدایت و انتخاب این اثر برای ترجمه بی تاثیر از همین مراوده نبود.

ترجمه مصطفی فرزانه  برای مخاطب امروز کهنه به نظر می‌رسد، جوانی و کم تجربگی مترجم نیز به روشنی در آن هویداست. اما برای آن زمان ترجمه ای قابل قبول بود، بخصوص که فرزانه در مقدمه ای کوتاه کوشیده بود در حد بضاعت خود، سارتر را به مخاطب فارسی معرفی کند. در دهه های بعد نیز این نمایشنامه بارها به فارسی برگردانده شد اما به تازگی این نمایشنامه با ترجمه زنده یاد حمید سمندریان به همت نشر قطره به بازار آمده است.ترجمه ای که هم مناسب اجراست و هم مقبول کسانی که نمایشنامه خوان هستند.

«دوزخ» یکی از معروف‌ترین نمایشنامه‌های سارتر به شمار می رود، اثری تاثیر گذار که بن مایه های اندیشه فلسفی سارتر نیز به شکل بارزی در آن دیده می شود. این نمایشنامه را سارتر در زمانی نوشت که پاریس تحت اشغال آلمان نازی بود و نخستین بار در ماه مه ۱۹۴۴ در «تئاتر ویوکولومبیه» روی صحنه رفت. توفیق این اثر تا آنجا بود که افزون بر اجراهای گوناگونی که در سراسر جهان داشته بارها به اشکال مختلف مورد اقتباس قرا گرفته است[۳].

در ایران نیز ترجمه های مختلفی از آن به فارسی ارائه شده،  برخی با نام دوزخ، همانند ترجمه حاضر که سمندریان انجام داده و برخی نیز با عنوان دربسته (وحتی خلوتگاه) که مترجمان گوناگونی با این نام اثر حاضر را به فارسی برگردانده اند. علت این تفاوت نیز سلیقه مترجمان و البته نام خاص این اثر بوده عنوان فرانسوی آن  Huis Clos  دلالت به اتفاق هایی دارد که در یک مکان در بسته رخ می‌دهد،  برخی از مترجمان ترجیح داده اند از عنوانی استفاده کنند که بیشتر به معنای عنوان اصلی نمایشنامه نزدیک باشد، پس  «در بسته» را انتخاب کرده اند و برخی نیز ناظر به درونمایه رمان از عنوان« دوزخ » استفاده کرده اند[۴].

دوزخ نمایشنامه‌ای یک پرده ای است که چهار شخصیت دارد که سه تای آنها اصلی هستند و نفر چهارم مردی است که به عنوان پیشخدمت خوانده می شود. سه شخصیت اصلی در این نمایشنامه همانند سه ضلع یک مثلث که در عین ارتباط برهم نیز تاثیر می گذارند:  دو زن (استل و اینس) و  دو مرد (یکی به نام گارسن و شخصیت دیگری که با عنوان پیشخدمت خوانده می شود)، صحنه اتاقی است تزئین شده به سبک امپراتوری دوم فرانسه، که استل، اینس و گارسن پس از مرگ و در دوزخ  یکدیگر را  پیدا می کنند. سارتر در این نمایشنامه با استادی موقعیتی را تدارک دیده تا شخصیت ها در هراس از عاقبتی که در انتظار آنهاست به مرور گذشته خود بپردازند. دوزخ شاید بهترین نمایشنامه سارتر نباشد اما از جنبه هایی مهمترین نمایشنامه اوست. به خصوص اثری کلیدی است که همراه با تهوع در اوایل کارنامه او بازتاب دهنده دیدگاه های فلسفی او و مشخصا اگزیستانسیالیسمی که از آن پس به عنوان چهره شاخص نمایندگی می کرد.

نکته جالب اینکه این نمایشنامه بدون هیچ مشکلی در زمانی که فرانسه تحت اشغال نازی ها بود روی صحنه رفت، این درحالی است که سارتر در این نمایش به شکلی نمادین گوشه کنایه ای به فرانسه و سیاستمداران فرانسوی که تسلیم آلمانی ها شده بودند می زند.

شخصیت هایی که با توجه به کرده خود و همچنین ذهنیتی که از چگونگی دوزخ و عذابهایش در ذهن دارند، منتظر شکنجه هایی جسمانی هستند با محکومیتی ابدی.  این سه شخصیت نقطه اشتراکی باهم ندارند، گارسن مردی ترسو است که  از جنگ گریخته، برای نجات جانش خیانت کرده ، اما در نهایت دستگیر شده و به قتل رسیده شخصیتی که به شکلی کنایی به بزدلی فرانسه از ادامه جنگ با آلمان و تسلیم شدن به دشمن اشاره دارد. اینس زنی همجنس گراست، زنی که او را دوست داشته چنان نومید ساخته که آن زن اینس را کشته سپس خود نیز خودکشی کرده است و اما استل زنی است که بار گناه مرگ کودک نامشروع خود را بر دوش می کشد.

این سه مرده اند و برخلاف انتظارشان به جای قربانیان خود با افرادی نا آشنا در دوزخ هم اتاق شده اند. این اتاق  که به عنوان تجسم جهنم معرفی شده، جایی است «دربسته»بدون پنجره به بیرون، بدون چیزی که بتوان با آن خود را سرگرم کرد، نه کتابی برای خواندن هست و نه حتی رویایی برای دیدن، دوزخ جایی است که نمی توان از آن گریخت؛ نه عینی و نه ذهنی. در این دوزخ حتی آینه ای نیست که بتوان خود را دید، پس تنها دیگرانند که می توانند هر فرد را ببینند و او را قضاوت کنند.

با چنبن تمهیداتی سارتر به تدریج تصویر دوزخ  را از منظر فلسفی مورد نظر خود شکل می دهد.  خود سارتر دربارۀ ایده نوشته شدن این نمایشنامه می گوید:  سه دوست داشتم و می خواستم نمایشنامه‌ای بنویسم که هر سه در آن بازی کنند، بدون اینکه نقش یکی از بقیه پرنگتر باشد. نمایشنامه ای که هر سه نفر به یک اندازه نقش داشته باشند.

اما این ایده ساده با توجه به ذهنیت فلسفی ساتر و نگاهش به هنر و ادبیات که همواره باید متعهد بوده و حرفی برای گفتن داشته باشد؛ در نهایت بدل به نمایشنامه ای شده که حامل نگاه فلسفی سارتر به جهان، انسان و رابطه های انسانی است.

در این نمایشنامه یکی از معروف ترین گفته هایی که بدل به جمله قصاری از  زبان سارتر شده وجود دارد: «جهنم یعنی دیگران» در این اثر آمده، اما غرض سارتر از چنین بیانی  آنقدر بدبینامه نیست که معتقد باشد روابط انسانی همیشه مسموم و در نتیجه جهنمی اند؛ بلکه او براین نکته اشاره دارد رابطه های پیچیده و  مسموم، در نهایت چیزی جز جهنم نمی توانند باشند.

 از سوی دیگر باید توجه داشت که شناخت هر یک از ما نسبت به خودمان، براساس تصویر و تصوری است که دیگران از ما ارائه می کنند بنابراین وقتی ما درباره خودمان هم حرف می زنیم تصور دیگران در مورد ما نیز در چگونگی آن نقش دارد.

در آغاز نمایشنامه شخصیت ها از راه رسیدن عذاب دهنده خود را انتظار می کشند. اما رفته رفته به این واقعیت می رسند که  دوزخ  و عذاب دهنده‌ چیزی جز کنش ها و واکنش ها و همچنین اعمال شخصی که به ما می نگرد و در مورد ما قضاوت می کند نیست. در حضور دیگری است که اعمال ما بازتاب می یابد و در نتیجه همه ی اعمال و عواقب آن مرتبط به زندگی جمعی است و نمی توان دیگری و دیگران را انکار و از صفحه ذهن پاک کرد.

حدود نیم قرن از زمان مرگ سارتر و بیش از هفتاد سال از زمان نوشته شدن این نمایشنامه می گذرد، اما دوزخ همچنان جذابیت های خود را حفظ کرده و خواندنی است. این درحالی است که در دهه های اخیر ایده های فلسفی سارتر که روزگاری بسیار مجذوب کننده بود، دیگر طرفداران پرشور و پرشمار گذشته را ندارد، با این حال چرا بسیاری از داستانها و نمایشنامه های سارتر هنوز آثاری خواندنی و تفکر برانگیز  به شمار می آیند؟

اگر سارتر زنده بود، این وضعیت می توانست پاسخی باشد برای خود او در تقابل با ایده اهمیت تعهد ادبیات و هنر. شاید محتوای هنری و ادبیاتی متعهد  به تاثیر گذاری یک اثر ادبی در مقطع زمانی خاص  بینجامد اما به تنهایی نمی تواند ضامن ماندگاری آن باشد بلکه این  نفس هنر است که ضامن ماندگاری یک اثر می شود؛ سارتر اگرچه به ادبیاتی متعهد نظر داشته اما برای بیان آن از شیوه ای هنرمندانه بهره برده و بسیاری از آثار او همچون دوزخ به موقعیت هایی که بازتاب دهنده دغدغه های فراگیر و انسانی هستند می پردازند، بنابراین فارغ از اینکه با نظر سارتر موافق باشیم یا نه همچنان به واسطه قدرت هنری نویسنده جذاب و البته تفکر برانگیز هستند.

 

پی نوشت‌ها:

 [1] بعدها در مجموعه آثار صادق هدایت،  این داستان به همراه چند اثر کوتاه دیگر در قالب کتاب هم به بازار آمد و بارها تجدید چاپ شد.
 

[۲] نوشین علاقه بسیاری به روی صحنه بردن نمایشنامه های مدرن معاصر داشت و عادت داشت این نمایشنامه ها را خود ترجمه و برای روی صحنه بردن مورد استفاده قرار دهد.
 

 [3] در سینما سه فیلم بر اساس آن ساخته شده و در قالب نمایشنامه تلویزیونی هم بارها مورد استفاده قرار گرفته است تنها شبکه بی بی سی دو بار با استفاده بازیگرانی معروف آن را به اجرا درآورده: نسخه ۱۹۶۴ که در آن هارولد پینتر، نمایشنامه نویس مشهور، نقش گارسین را بازی می کند و نسخه ۱۹۸۵ با حضور ژان مورو و عمر شریف.
 

[۴]  مترجمانی که از فرانسه ترجمه کرده اند بیشتر از این نام استفاده کرده اند.

 

به نقل از الف کتاب

 

«دوزخ»
نویسنده: ژان پل سارتر
مترجم: حمید سمندریان
ناشر: قطره،  چاپ اول ۱۳۹۶
۵۸ صفحه، ۶۰۰۰تومان