این مقاله را به اشتراک بگذارید
علم زیر تیغ جامعه شناسان
محمدعلی حسنلو
تاثیر علم و فناوری بر زندگی و طرز فکر و رفتارهای اجتماعی ما روزبه روز در حال افزایش است. شاید دورانی که ما در آن به سر می‌بریم دوران اوج این تاثیرات باشد. علم و فناوری امروز که تا حد بسیاری ماحصل تغییرات بنیادینی است که در نگرش انسان غربی در عصر نوزایی در برخورد با جهان هستی رخ داده است دیگر در هر نقطه‌ای مقصودات فراوانش را بروز می‌دهد. کریس هارمن نویسنده کتاب تاریخ جهان گذر از قرن‌های شانزدهم و هفدهم به سده‌ی هجدهم را، راهی برای انتقال از خرافه به علم می‌داند و می‌گوید که تا قبل از قرن هجدهم مرز علم از خرافات کاملا جدا نشده بود. علم در چنبره‌ی دستگاه‌های اعتقادی جادویی قرار داشت. وانگهی فرق میان مجموعه اعتقادهای علمی و مجموعه اعتقادهای غیرعلمی آنچنان که امروز می‌نماید آشکار نیست.
با وجود این، نگرش‌های آغشته به خرافات حتی در مواردی سبب کشفیات علمی نیز می‌شدند. برای مثال کپلر باور داشت چون پنج چند وجهی منتظم در عالم است پس فقط شش سیاره وجود دارد. علم راه درازی را طی کرده است تا به وضعیت کنونی خود در عصر حاضر برسد. وضعیتی که در سده‌های گوناگون انتظارات مختلفی از آن وجود داشته است. انتظار رفع بیماری‌ها، انتظار سرعت بخشیدن به چاپ، انتظار تامین مواد غذایی بیشتر، انتظار تحقق بخشیدن به آرزوی هزاران ساله‌ی انسان و پرواز در آسمان‌ها و بسیاری از انتظارات روزانه‌ی دیگر. اما اساسی‌ترین انتظار گویا هنوز بی‌پاسخ مانده است. انتظاری که ماسّیمیانو بوکّی در سرآغاز کتاب علم در جامعه به آن اینگونه اشاره میکند: «ما از علم فقط انتظار نداریم که روشنایی خانه‌هایمان را تامین کند یا غذایمان را تازه نگه دارد. ما از علم می‌خواهیم تا عمیقترین پرسش‌هایمان را پاسخ دهد». نگارنده قصد ندارد در این سطرها به اهمیت این پرسش بپردازد اما در کنار این پرسش شاید مطرح کردن پرسش دیگری مهمتر باشد، اینکه آیا علم به تنهایی می‌تواند پاسخ دهنده‌ی عمیقترین پرسش‌های بشری باشد؟
در طی دو قرن اخیر نرخ رشد تحقیقات علمی افزایش چشمگیری داشته است و همین موضوع باعث افزایش تعداد دانشمندان نیز شده است. بوکّی معتقد است که رشد روزافزون علم قطعا به یک حد نهایی خواهد رسید مگر آنکه تجدید ساختاری بنیادی رخ دهد. علم و تکنولوژی به هر حال پاسخگوی بسیاری از نیازهای جوامع انسانی شده‌اند و حتی نقش تعیین کننده‌ای در امور اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی داشته‌اند، از این رو هرگز قابل چشم پوشی نیستند. اما جامعه شناسی علمی عمری طولانی ندارد و در سال ۱۹۷۶ اولین نشریه‌ی تخصصی جامعه شناسی علم با نام مطالعات اجتماعی علم شکل گرفته است. بوکّی در فصل نخست کتاب که با نام تکوین علم مدرن و زایش جامعه شناسی علم انتشار یافته است روند تاریخی شکل‌گیری این رشته را به همراه پاره‌ای توضیحات تخصصی مطرح کرده است.
انقلاب‌های علمی و پارادایم‌ها از جمله مسائل مهمی است که در قرن بیستم توسط مورخین علم همچون توماس کوهن مطرح گردیده است. کوهن در کتاب معروف خود با نام ساختار انقلاب‌های علمی می‌گوید که یک پارادایم نه تنها نظریه‌ای مرجع، بلکه مجموعه‌ای کامل از نتایج، اعمال، الگوها و روش‌های استاندارد در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد تا بتوانند با استفاده از آن مسائلی را که در جریان تحقیقات‌شان بروز میکند حل کنند. طرز فکرها و پارادایم‌ها نقش تعیین کننده‌ای در علم دارند، کما اینکه لودیک فِلِک دیگر جامعه شناس علمی می‌گوید که هر واقعیت علمی در یک «طرز فکر» خاص معنی پیدا میکند، از اینرو نویسنده کتاب جامعه شناسی علم در فصل دوم به بحث درباره‌ی این موضوعات می‌پردازد.
همواره این سوال ممکن است برای بسیاری از ما مطرح باشد که آیا مسائل اجتماعی بر علم تاثیر داشته‌اند یا خیر. تاثیر مسائل اجتماعی، بحرانها و اختلافات عقیدتی بر علوم دیگر موضوعی است که در فصل سوم به آن پرداخته شده است. ریاضیات به عنوان رشته‌ای که نقش آن در علم پس از قرن شانزدهم جلوه‌های دیگر و تازه‌تری به خود گرفت همیشه جزو مجردترین و نفوذناپذیرترین رشته‌ها بوده است. بوکّی با عنوان آیا ریاضیات به صورت اجتماعی شکل می‌گیرد سعی میکند نشان دهد که حتی فرمول‌ها، اثبات‌ها و نتایج بنیادی معنایی ذاتی ندارند. بلکه به مجموعه‌ای از پیش فرض‌ها بستگی دارند. باید اذعان کرد که وی به عنوان جامعه شناس علم موشکافانه و با ارائه‌ی مستندات در هدف خود موفق بوده است.
دیگر موضوعی که در فصل چهارم مورد توجه قرار گرفته است محدودیت‌هایی است که ممکن است در فضای آزمایشگاه و زمان انجام تحقیقات علمی برای یک دانشمند وجود داشته باشد و همچنین محدودیت‌های دیگری که شرایط منطق‌های اعتقادی و حتی هم‌فکران یک دانشمند ممکن است در ایجاد آن نقش داشته باشند. در این فصل آثار هرکدام از این محدودیت‌ها به همراه نتایج حاصل از اثر آنها مورد بررسی قرار گرفته است.
تاثیر علم و تکنولوژی بر یکدیگر و تفاوت بین این دو از بحث‌های مهمی است که بین جامعه شناسان علمی وجود داشته است. بوکّی با اشاره به اصطلاح تکنوعلم که برونو لاتور فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی به کار برده و تمایز بین علم و تکنولوژی را زیر سوال می‌برد همچنان از اشاره به این موضوع که ما در زندگی روزمره با تکنولوژی برخورد بیشتری داریم تا علم چشم‌پوشی نمی‌کند، او می‌گوید از مخابرات گرفته تا اسکن‌های فراصوتی که روزانه بسیاری از ما با آنها سروکار داریم همه نشان دهنده اثرات بی‌تردید تکنولوژی بر زندگی روزانه‌ی ماست. از طرفی او همچنین با استناد به مقاله‌هایی از لایتون می‌گوید که محصولات و فرآیندهای جدید بر پایه اصول و مفاهیمی نو بنا شده‌اند که خود با تحقیقات فراوان در حوزه‌های علم محض شکل گرفته‌اند. بررسی تمام تاثیراتی که علم و تکنولوژی متقابلا بر یکدیگر داشته‌اند و همچنین تاثیراتی که بر اجتماع داشته‌اند یا تاثیراتی که اجتماع بر این دو داشته موضوع اصلی فصل پنجم کتاب است.
در فصل ششم مناقشات و جنگ‌های علمی بین دانشمندان و اثر این مناقشات با علم و تکنولوژی مورد بحث قرار گرفته است.
فصل هفتم اختصاص به انتقال علم و راه‌های مختلف آن دارد. از نقشی که کتاب های عامه پسند و مطبوعات در انتقال علوم تثبیت شده می‌توانند داشته باشند تا نقشی که آموزش و پرورش و حتی محققان و متخصصان می‌توانند ایفا کنند.
در فصل پایانی تاثیراتی که سیاست و دنیای تجارت می‌تواند بر علم داشته باشد با ذکر مثال‌های تاریخی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. بوکّی معتقد است که امروزه علم، سیاست و تجارت به شکل جدایی ناپذیری با هم مرتبط هستند و می‌توانند بر یکدیگر تاثیر بگذارند.
به طور کلی کتاب علم در جامعه خوانندگان خود را با نگاهی اجتماعی به علم آشنا میکند، نگاهی که عمری طولانی ندارد و مبتنی بر مطالعات اجتماعی علم است و تلاش بسیاری دارد که ما را با نگرش های گوناگون در حوزه های مختلف مربوط به جامعه شناسی علم پیوند بدهد.
………………………….
منابع و مآخذ:
۱- علم در جامعه، مقدمه ای بر مطالعات اجتماعی علم/ نویسنده: ماسّیمیانو بوکّی/ مترجمان: مصطفی تقوی و علی برزگر/ انتشارات آگه/ چاپ دوم ۱۳۹۴
۲- ساختار انقلاب های علمی/ نوشته ی تامس کوهن/ ترجمه ی سعید زیباکلام/ انتشارات سمت/ چاپ پنجم، تابستان ۱۳۹۴
۳- تاریخ علم کمبریج/ نویسنده: کالین ا.رُنان/ ترجمهی حسن افشار/ نشر مرکز/ چاپ هفتم ۱۳۹۲
۴- تاریخ جهان/ نویسنده: کریس هارمن/ مترجمان: پرویز بابایی و جمشید نوایی/ انتشارات نگاه/ چاپ سوم ۱۳۹۵
به نقل از الف کتاب
****
«علم در جامعه»
(مقدمه ای بر مطالعات اجتماعی علم)
نویسنده: ماسّیمیانو بوکّی
مترجمان: مصطفی تقوی و علی برزگر
ناشر: آگاه، چاپ دوم ۱۳۹۴
۲۴۰صفحه، ۱۴۰۰۰تومان