این مقاله را به اشتراک بگذارید
«عقل ساد»؛ واکاوی مود ناهنجار تاریخ فرانسه
خشایار مهدوی
«عقل ساد»، در واقع بخشی از کتاب «لوتره آمون و ساد» موریس بلانشو است که در سال ۱۹۴۹ منتشر شد. مترجم درباره دلیل انتخاب این متن خاص، به این موضوع اشاره کرده که بلانشو در آثار انتقادی و تحلیلی خود همواره در پی یافتن پاسخی برای پرسش از امکان های ادبیات است و با دغدغه اصلی اش، یعنی «مسئله مرگ و نفی»، به سراغ آثار ساد رفته است: «یافتن فضایی که در آن مرگ در سرحدّات ممکن – ناممکن سر بر می آورد و جستجوی آن در ادبیات، با این هدف که رابطه ای میان کار نویسنده، ایده هایش برای آزادی، تغییر جهان و چگونگی سرپیچی اش از نظم حاکم را دریابد.»
بلانشو در این اثر می خواهد با نقد رمان های طویل مارکی دو ساد (که اکثر آنها را در زندان نوشته بود و عموما به مضامین غیر اخلاقی و نامعقول معروف اند)، منطق نهفته درون شان را بیرون بکشد. در واقع او در تلاش است با یافتن نظامی که منطق سادی را بازنمایی می کند، عقلانیت پنهان در افراطی گری ها و هنجارگریزی های ساد را عیان کند.
نویسنده در ابتدا برای توصیف و بیان اهمیت کتاب، «سرگذشت ژوستین یا مصائب تقوا» که به ضمیمه داستان خواهرش ژولیت منتشر شد، چنین می گوید: «اگر جهنمی در کتابخانه هاست به خاطر چنین کتابی است. می توان پذیرفت که در ادبیات هیچ دوره ای هیچ اثری این چنین ننگ آور وجود نداشته است و هیچ اثر چنین احساسات و افکار بشریت را عمیقا جریحه دار نکرده است. امروز چه کسی جرأت می کند در بی قیدی با ساد رقابت کند؟ آری، می توان ادعا کرد اینجا ننگ آورترین اثری را داریم که دیگر مانند آن نوشته نشده است و آیا همین دلیل کافی نیست که به بررسی این اثر بپردازیم؟
می توان گفت در این دنیای بسیار نسبی ادبیات، به تعبیری در چنگمان امر مطلق واقعی داریم و به دنبال پرسش از آن و بررسی اش نیستیم! تصور این که از این اثر بپرسیم که چرا این چنین غیرقابل عبور است؟ چرا آنچه در خود به افراط و به گونه ای جاودانه دارد برای انسان تا این اندازه سهمگین است؟ غفلتی غریب.»
او همچنین به شرح خاستگاه شخصیت ساده و موقعیتش در تقابل با اطرافیانش در آن دوران می پردازد: «سادی که همواره در تنهایی، در سیاه چال، در رازورزیِ حیاتی زیرزمینی و منزوی به سر برده بود، به ده ها روش این ایده را صورت بندی کرد که بزرگ ترین افراط های انسان مستلزم راز، تاریکی، مغاک، تنهایی غیرقابل نقض در یک سلول است. بنابراین از همه عجیب تر پاسداران اخلاق بودند که چون او را مخفیانه محکوم کردند، به همدستان شدیدترین بی اخلاقی ها در او بدل شدند.»
در ادامه بلانشو در خوانشی رو به جلو از آثار ساد ایده های نظری او را مشخص می سازد که فهم شان نیازمند سپری کردن مراحل ذهنی تودرتویی است که همگی با وسواس خاص وی طرح شده اند و دائم ما را میان منطق و ایهام ایده های هضم نشده سرگردان می کند.
او روشن می سازد که فهم ساد در زمین خودش کار آسانی نیست و شاید به همین دلیل است که عموما تا به اینجا تعریف درستی از او نشده است. از تعاریف ناصحیح و یا ناکافی موجود می توان به برداشت روانشناسان بالینی اشاره کرد که نظام سادی را به اختلال روانی خاصی که مبتنی بر لذت بردن از آزار دیگران است تقلیل می دهند و با تحلیل هایی دم دستی و سطحی از واکنش های افسارگسیخته اش، در دسته بندی انحرافاتِ جنسی، وجود هنجارگریز و عمیق ساد را تعمدا نادیده می گیرند. (برگرفته از مقدمه مترجم).
همچنین خود بلانشو نیز به عقلانیت حاکم بر عصر روشنگری اشاره می کند که ساد را تا حدّ «هرزه نگاری های پرطرفدار مافیای رسانه ای حاکم» تقلیل داده است. او می نویسد: «اتفاقا برعکس، ساد پیش از هر چیز در پی رسوا ساختن شیادی های جامعه بورژوایی بود که فریاد شهوت بار سلطه اش را در پس تحقق رویای انسان عصر روشنگری پنهان می کرد.»
بلانشو پس از طی مسیر انتقادی اش، انسان سادیست را که از بن بست رها شده و به حقیقتش نزدیک تر است مانند ابزاری می داند که برای یاری رساندن به انسان بهنجاری که انسان سادی درونش را در یک بن بست محصور نگه می دارد، ابزاری برای تعدیل و اصلاح تمام بنیادهای ادراکی انسان.
ترجمه پیشگفتار بلانشو بر کتاب «لوتره آمون و ساد» نیز به دلیل این که منحصرا به فصلِ «عقل ساد» اختصاص ندارد و در آن هیچ بحثی از ساد به میان نیامده، در انتهای کتاب آورده شده است. این پیشگفتار که با پرسش «غایت نقد چیست؟» شروع می شود، بیشتر به بحث امکان نقد ادبی، آفت های سنجش و نقادی از جانب نهادهای دانشگاهی و ژورنالیستی می پردازد که به عقیده بلانشو تمام امکان های نقد خلاقانه را نابود می کنند. او بر ضرورت نقد خلاقانه برای حفاظت و آزادسازی تفکر از مفهوم ارزش تاکید می کند تا اثر را از دام ارزش گذاری های سطحی و عامیانه برهاند.
به نقل از مجله جهان کتاب
***
- موریس بلانشو، ترجمه سمیرا رشیدپور، تهران: نشر بیدگل، ۱۳۹۵، ۱۷۰ ص. ۱۲۰۰۰۰ ریال.