این مقاله را به اشتراک بگذارید
جهان ما و جهانی که ادبیات برای ما می‌سازد
مانی ارجمند
ادبیات معاصر ایران همواره در حسرت داشتن چهره هایی جهانی بوده است. صادق هدایت را که استثناء کنیم، نویسندگان دیگر هرچقدر هم که بزرگ و شاخص باشند، در آنسوی مرزها نتوانسته اند توفیقی شایسته کسب کنند و از چهره‌ای جهانی برخوردار باشند، چنانکه ادبیات ترک و یا ادبیات عرب با چهره هایی گوناگون در سراسر جهان نام‌آور شده اند. خلاصه اینکه ادبیات معاصر ایران جهانی نشده، چشم اندازی مبتنی بر جهانی شدن نیز در پیش رویش قابل رویت نیست. معضل کجاست، در زبان ما، در جهان ما یا ادبیاتمان؟
محتوای اساسی‌ترین بخش‌های کتاب «ادبیات و جهان» از همین موضوع و مباحثی پیرامون آن حکایت می‌کند که همواره چالشی جدی برای ادبیات ما بوده است. خلائی که بسیار درباره آن بحث شده، اما این بحث‌ها که با اظهار نظرهای گوناگون و البته اغلب به دور از واقع‌بینی بوده، بیش از آنکه به نتیجه و راه‌حلی انجامیده باشد، تنها به وجود و تداوم آن تاکید شده است! مجموعه مقالاتی که شاپور اعتماد تحت عنوان ادبیات و جهان، به فارسی برگردانده و به همت نشر آگه منتشر ساخته باتوجه به آنچه گفته شد روی مباحثی متمرکز شده است که به شکلی جدی معضل ادبیات ما بوده است، بنابراین اهمیت کتاب حاضر برای نویسندگان و صاحب نظران ادبی از این منظر کاملا هویداست. افزون براین خواننده کتاب به درکی تازه از ادبیات در جهان امروز می رسد که هویتش از دگرگونی های (سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و… ) در دهه های اخیر تأثیر پذیرفته‌است.
در دنیایی که جهانی شدن تقدیری گریز‌ناپذیر محسوب می‌شود، بحث ادبیات و جهان، بحثی جدی است. هنگامی که گوته برای نخستین بار به طور جدی بحث جهانی شدن ادبیات را مطرح کرد (بحثی که مارکس و انگلس نیز با عنایت به دیدگاه‌های اشتراکی خود، آن را مورد توجه قرار داده و از ادبیات به عنوان یک دارایی همگانی (جهانی) سخن به میان آوردند)، هنوز قرن نوزدهم به پایان خود نرسیده بود و فراز و فرود‌های تاریخی بسیاری پیش رو بودند که ادبیات را نیز تحت‌تاثیر قرار دادند.
در اواخر قرن نوزدهم ناسیونالیسم یک جریان جدی بود که بسیاری از نویسندگان را تحت تاثیر خود قرار داده بود، بنابراین ادبیات جهانی با جریانات ناسیونالیستی آبشان در یک جوی نمی‌رفت که هیچ اصطحکاک شدیدی هم با یکدیگر داشتند، حال به این مجموعه اضافه کنیم جنگ جهانی اول را که بر حیات امپراتوری‌های کهن قدیمی نقطه پایان گذاشت و کشورهای تازه استقلال یافته‌ای از راه رسیدند که برای تقویت ساختار خود مجبور به دمیدن در احساساسات ناسیونالیستی مردم خود بودند؛ چرا که ناسیونالیسم محرکی برای اتحاد درونی در کشورهای رهایی یافته از یوغ استعمار محسوب می شد. در چنین احوالی دور از انتظار نیست اگر ادبیات جهانی به مصداق امروزش مورد بی مهری قرار گرفته و دنباله رویی پیدا نکند.
اما امروزه بحث جهانی شدن جدی است، اما در عین حال همه نظام‌های سیاسی و فرهنگی به فردیت خود اهمیت می‌دهند و از دیگر سو تنوع ادبیات ملل مختلف یکی از جذابیت‌های مهم آن محسوب می‌شود، مراد از ادبیات جهانی چه می‌تواند باشد؟
در این کتاب دو رهیافت به ادبیات جهانی ارائه شده است، هر دو این رهیافت‌ها به ادبیات جهانی، بر احیای درک ادبیات ملی تاکید می‌کنند. نویسندگان کتاب برای قابل درک کردن این مفاهیم، در هر دو رهیافت از استعاره‌های اقتصادی استفاده کرده‌اند. این روش استلال کردن، روشی دیرپاست که چهره‌های پیشرو در بحث ادبیات جهانی یعنی گوته و بعد از او مارکس و انگلس هم از آن استفاده می‌کردند.
نمی‌توان به کتاب «ادبیات و جهان» اشاره داشت و به مترجم کتاب اشاره نکرد، شاپور اعتماد یکی از معدود چهره‌هایی است که در این حوزه به صورت تخصصی کارکرده است و بحث ادبیات جهانی از حوزه های مورد علاقه و اشرف اوست. کتاب «جمهوری جهانی ادبیات» اثر پاسکال کازانووا که اندک زمانی پیش از کتاب حاضر منتشر شده بود، از دیگر ترجمه های جدی شاپور اعتماد است که به شکلی تخصصی به این حوزه می پردازد.
کتاب «ادبیات و جهان» از پنج مقاله به قلم سه چهره صاحب‌نظر که در این حوزه فعالیت‌های پژوهشی و نظری داشته‌اند، تشکیل شده است. «ادبیات به مثابه یک جهان» نوشته پاسکال کازانوا، «چند حدس در باب ادبیات جهانی» و «منحنی، نقشه و درخت: مدل‌های مجردی برای تاریخ ادبیات» هر دو نوشته فرانکو مورتی و نهایتا دو مقاله‌ی «ادبیات و جامعه» و «وحشت و حقیقت» نوشته آنتونیو خاجیدو.
محتوای دو کتاب «جمهوری جهانی ادبیات» و «ادبیات و جهان» نزدیکی محسوسی به یکدیگر دارد بطوریکه هر دوی آنها به شرح و تبیین ویژگی‌های ادبیات جهانی و چگونگی تحقق آن می‌پردازند. در «در جمهوری جهانی ادبیات» این دستمایه با شاخ و برگ و جزئیات بیشتری برای مخاطبانی که با نگاهی تخصصی‌تر به این حوزه می‌پردازند، تدارک دیده شده است. اما در کتاب «ادبیات و جهان» با رویکری کلی نگرانه تر و با بحث هایی که به شکلی موجز مطرح شده اند، به نیت تمرکز روی مفاهیم اصلی این حوزه تدارک دیده شده است. اگرچه هر دو کتاب مستقلا می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند، اما کتاب ادبیات و جهان به دلیل توجهی که به مفاهیم اساسی و مقدماتی‌تر این حوزه دارد و زبان راحت‌تری در آن بکارگرفته شده است، برای عموم خوانندگان و علاقمندان این حوزه کاربردی بوده و می‌تواند مقدم برآن کتاب باشد.
به نقل از الف کتاب
****
«ادبیات و جهان»
نویسندگان: پاسکال کازانوا، فرانکو مورتی و آنتونیو خاجیدو
مترجم: شاپور اعتماد
ناشر: آگه، چاپ اول ۱۳۹۳
۱۶۷صفحه، ۸۵۰۰ تومان