این مقاله را به اشتراک بگذارید
اسطوره‌ها سازنده فرهنگ هر دیارند
مانی ارجمند
نیچه معتقد بود هنر چیزی است که باعث می‌شود آدمی دشواری‌های زندگی را تحمل کند. (نقل به مضمون) اندیشمندان بسیاری بوده‌اند که در طول تاریخ براساس چنین باوری با هنر روبه‌رو شده‌اند و هنر را همچون تسلایی برای روح آدمی انگاشته‌اند. اگر اسطوره‌ها را بازتاب فکر و فرهنگ مردم باستان بینگاریم، هنر در این عصر از آنجا برآمده که روان آدمی را تسلی دهد. با این حال هنر در طول تاریخ در تعامل با اسطوره‌های گوناگون نقش‌های دیگری نیز در حیات فرهنگی زندگی آدمی برعهده داشته است که در این میان خلق زیبایی و انتقال معنا مهمترین آنها بوده است.
کتاب «اسطوره شناسی هنر» اثر اسماعیل گزگین که با ترجمه بهروز عوض‌پور به همت نشر علمی فرهنگی به بازار کتاب آمده است؛ این وادی را مورد غور و بررسی قرار داده است. پیش از آنکه خط اختراع شود، هنر نوعی وسیله بیان اسطوره‌ها بوده است و بعدها با گذر زمان، این هنر بود که برای بیان انتقال معنا از اسطوره‌ها کمک می‌گرفت. از این سبب در کتاب اسطوره‌شناسی هنر این وادی به مثابه جاده‌ای دو طرفه بوده است. گاه به استفاده از اسطوره‌ها در جهت بیان هنر بهره گرفته است و گاه به هنری می‌پردازد که در بیان، وامدار اسطوره‌ها بوده است.
اسطوره‌ها (فارغ از اینکه ریشه در واقعیت داشته باشند یا یکسره برآمده از تخیلات و افسانه‌ها باشند) یکی از بهترین منابع برای شناخت زندگی، فرهنگ و به خصوص زیست فکری هر قومی در رهگذر تاریخ هستند. انسان‌ها به کمک اسطوره‌ها هستی و وجود خویش را در طبیعت و همینطور خود طبیعت را بهتر می‌شناسند و تفسیر می‌کنند. حتی در جهان امروز که علم و دانش بشری پیشرفتی عظیم داشته و تکلیف بسیاری از تصورات اسطوره‌ای را روشن ساخته، اسطوره‌ها همچنان بر تفکرات انسان درباره زندگی تاثیری عمیق می‌گذارند، به خصوص بعد ماوراء‌الطبیعی و جهان مرگ که دانسته‌ها درباره آنها همانقدر اندک است که انسان نخستین از جهان پیرامون خود شناخت داشت. با این احوال، مهمترین کاری که اسطوره‌ها انجام می‌دهند، ارائه راهکاری برای نحوه زیستن است و می‌توانند از طریق ارائه یکسری دستورات، پندها و ارزش‌های اخلاقی مسیر زندگی انسان‌ها را جهت دهند.
اسطوره‌شناسی دانشی است که به بیان و بررسی روابط اسطوره‌ها و جایگاهشان در زندگی آدمی از گذشته تا امروز می‌پردازد. اسطوره‌ها نشانه‌های دانش و فرهنگ هر قوم در پیشینه تاریخی آنها هستند و تغییر و دگرگونی اساطیر هر قوم، از تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش است. در واقع، اسطوره، نشانگر یک دگرگونی بنیادی در ذهن بشری است. اساطیر، روایاتی است که از طبیعت و ذهن انسان بدوی ریشه می‌گیرد.
نویسنده «اسطوره‌شناسی هنر» دکتر اسماعیل گزگین از اساتید شناخته شده ترک تبار حوزه باستان‌شناسی است، او در این کتاب با نگاهی علمی به بررسی و چگونگی شکل‌گیری اسطوره‌ها، آثار هنری و رابطه‌ی این دو با در نظرگرفتن روالی تاریخی پرداخته است. همانطور که در مقدمه‌ی کتاب نیز اشاره شده «این نوشتار حرکتی است که گاه از اسطوره آغاز شده و به هنر منتهی می‌شود، درحالی‌که، گاه هم از هنر آغاز شده و به اسطوره منتهی می‌شود. گاه در پی آن می‌آید که روایت اسطوره‌ای پس و پشت یک اثر هنری را کشف کند، و گاه بر آن می‌شود که مشخص کند یک روایت اسطوره‌ای چگونه در قالب یک اثر هنری متجلی می‌شود.»
کتاب حاضر در سه فصل نوشته شده است؛ فصل نخست «اسطوره‌شناسی هنر» نام دارد. نویسنده دوران زندگی انسان‌های اولیه را مبداء این پژوهش قرار داده است. دورانی که نه خط و نه هنوز زبان به معنای امروزین آن شکل نگرفته بودند و تنها احتمال داده می‌شود انسان‌ها با تولید اصوات منظور خود را به یکدیگر انتقال می‌دادند.
نویسنده به بازگویی زندگی انسان‌های نخستین و به چگونگی شکل‌گیری و زایش اسطوره‌ها می‌پردازد و با عنایت به نخستین سنگ نگاره‌ها، تجلی اسطوره‌ها بر دیواره‌ی غارها را مورد تحقیق قرار می‌دهد و نحوه‌ی انتقال این نقوش هنری بر شاکله‌ی سنگ‌ها و چرایی و چگونگی آن را شرح می‌دهد. فصل دوم کتاب حاضر تحت عنوان «هنر اسطوره‌شناسی»، چنان که از عنوان آن نیز پیداست، به روند شناخت این اسطوره‌ها و چگونگی مکتوب شدن این روایت‌های اسطوره‌ای در رهگذر زمان پرداخته است. در این فصل نویسنده به سراغ نمونه‌هایی از روایت‌های اسطوره‌ای نظیر اسطوره گیلگمش، آپولون، آرتمیس، هراکلس، آتنا، آفرودیت، هرمس و… رفته است و ضمن معرفی هر یک، به بررسی آنها نیز پرداخته است.
فصل سوم این کتاب «هنر و اسطوره‌شناسی امر مقدس» نامیده شده است. در این فصل نویسنده از نقطه نظر امر قدسی به اسطوره‌ها توجه دارد و چگونگی تکوین رگه‌هایی از این روایات اسطوره‌ای را در کتب مقدس ردیابی می‌کند. بعضی از آنها همانند اسطوره‌ی طوفان، اسطوره مسیح، اسطوره مادر مقدس، اسطوره قربان، اسطوره ماهی و … مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند. نویسنده برای نشان دادن تفاوت نگاه‌ها در فرهنگ‌های مختلف، اسطوره طوفان را به طور نمونه برگزیده و در فرهنگ سومری، در فرهنگ ایرانی/عیلامی، در فرهنگ کولی‌ها، در تورات، در قرآن کریم و… تبیین و بررسی می‌کند.
این کتاب اگرچه بیانی روشن و زبانی روان دارد، اما درمجموع با رویکردی تخصصی نسبت به بحث نوشته شده است. نویسنده با اتخاذ شیوه تحلیلی و تاریخی و تاکید بر نقاط عطف تعامل اسطوره و هنر در حیات بشری و همچنین استفاده از شاهد، مثال‌های گوناگونی که ارائه کرده است، و همچنین منبعی سودمند و کاربردی را در اختیار دانشجویان، پژوهشگران و دیگر علاقمندان این حوزه قرار داده است.
به نقل از الف کتاب
******
«اسطوره شناسی هنر»
نویسنده: اسماعیل گزگین
مترجم: بهروز عوض پور
ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۹۵
۳۴۰ صفحه، ۱۹۵۰۰ تومان