نگاهی به زندگی فردینان سلین

خواندن سلین، خواندن زندگی است

نادیا حق‌دوست*

رمان اروپای قرن بیستم در سال‌های ۱۹۳۰ تا پایان جنگ دوم تحت‌تاثیر تاریخ زمانه‌اش و تحولات ایدئولوژیکش، سیاسی‌تر و متعهدتر از قبل به نظر می‌رسد. و در این بین نبوغ نویسنده‌ای مثل لویی فردینان آگوست دتوش معروف به سلین، دقیقا به ارائه تاریخی داستان‌هایش وابسته است. اما توانایی و نوآوری او تنها به این جنبه از رمان محدود نمی‌شود، بلکه بخش بزرگی از بازتاب عظیم رمان‌هایش، ناشی از قطع ارتباط با زبان نوشتاری است که در طول سه قرن تنها زبان شایسته ادبیات به شمار می‌رفته است. سلین با کارکردن روی وجهی از زبان عامیانه، به منظور تبدیل آن به یک سبک، عکس این موضوع را به‌خوبی نشان می‌دهد. فقر و جنگ و به دنبال آن ترس و مرگ، اجزای لاینفک آثار اوست و عمدتا به بررسی جنبه‌ای از جهان می‌پردازد که تنها برای فقرا قابل مشاهده است. بی‌مفهومی و پوچی و انزجاری که وی در میدان نبرد به آن پی می‌برد اثری عمیق در روحیه او برجای می‌گذارد و پایه بدبینی‌اش نسبت به جهان و هستی را بنا می‌نهد: «دنیا فقط کشتن بلد است. روی تو می‌چرخد و درست مثل خفته‌ای که کک‌هایش را با غلت‌زدن بکشد تو را از بین می‌برد… از این احمقانه‌تر مردن امکان ندارد؛ یعنی مثل بقیه مردن. اعتمادداشتن به آدم‌ها خودش تا اندازه‌ای مردن است.» از میان زندگی ناامیدانه و تلاش‌های بی‌شمارش برای یافتن عشق و تعاملاتش با دیگر مردم ناراضی، او با نشان‌دادن اینکه چگونه جنگ همه‌چیز را برهم می‌ریزد، مخالفت خود علیه آن را اعلام می‌کند. سلین فقر را خوب می‌شناسد. با آن رشد کرده و تا آخر عمر دست به گریبانش است. شاید باید تاسف خورد که نابغه‌ای چون او، بعد از موفقیت «سفر به انتهای شب» برای امرار معاش دست به قلم می‌برد و از سوی ناشران احاطه می‌شود: «یک‌دفعه فکری به سرم زد! …اگر یک جایزه نوبل به‌ام می‌دادند چه می‌شد؟… خیلی در زمینه پول گاز و قبض و هویج کمکم می‌کرد!… مدیر انتشارات برانژر نشانم کرده!……دنبالم است که بروم پیشش، با باروبنه، همه کارهام را ببرم بدهم او چاپ کند.»

سلین تمام زندگی‌اش را در قالب یک سه‌گانه به خواننده عرضه می‌کند؛ جنگ اول نقطه شروع اولین رمانش «سفر به انتهای شب» است و رمان آخرش «ریگودون» با شکست آلمان در ۱۹۴۵ به پایان می‌رسد. در این بین «مرگ قسطی» با مضمونی متفاوت بازگشتی است به دوران کودکی‌اش. دو اثر بعدی او «معرکه» ( که ظاهرا ناتمام می‌ماند) و«دسته دلقک‌ها» از طرفی صحنه‌هایی توهم‌زا از آموزش‌های نظامی و از طرف دیگر خوشی‌هایی گذرا در لندن را به تصویر می‌کشد. به‌رغم موفقیت‌های ادبی- که هرگز خالی از انتقاد نبود- سلین با انتشار هجونامه‌هایی ضدیهود (از جمله «مکتب اجساد») مواضع نژادپرستانه‌ای بروز می‌دهد و دشمنی‌هایی را علیه خود برمی‌انگیزد که نتیجه‌اش اتهام جاسوسی و خیانت و فرار او به آلمان است.

سارتر، دوستی که حالا دشمنش شده، می‌نویسد: «اگر سلین توانست از تزهای سوسیالیستی نازی‌ها دفاع کند، از این رو بود که پول گرفته بود.» در آلمان به کمپ مخالفان فرستاده می‌شود اما با شروع بمباران و با حمایت دولت فرانسه طی ماموریتی برای درمان بیماران و زخمی‌ها عازم زیگمارینگن می‌شود. کتاب‌های «شمال» و «قصر به قصر» اقتباسی است از ماجراهای این دوران. بعد از یک سال، سعی می‌کند که از مرز آلمان بگذرد و خود را به دانمارک برساند و آنجا پناهنده شود ولی در ۱۹۴۷ در کپنهاگ به اتهامات سابق به زندان می‌افتد و حاصل این دوران، «افسانه‌ای برای وقتی دیگر» است؛ شرح دوران اقامتش در منمارتر در اواخر اشغال و نفرتی که در زندان کپنهاگ احساس می‌کند. به‌این‌ترتیب دو سال را در بند محکومان به اعدام می‌گذراند. ولی نهایتا تبرئه می‌شود و به توصیه وکیلش زندگی مخفیانه‌ای را در دل جنگل در فقر مطلق پیش می‌گیرد و «افسانه‌ای برای وقتی دیگر» را -که در زندان شروع کرده بود- به پایان می‌رساند.

سلین هرگز شخصیت واقعی خود را به خواننده نشان نمی‌دهد، هرگز مواضع سیاسی خود را به روشنی بیان نمی‌کند، حتی وقتی در مصاحبه‌ها به سوالات پاسخ می‌دهد، دروغ را جایگزین حقیقت می‌کند. همیشه در چهره پیری دنیادیده ظاهر می‌شود که در تمام بحران‌های سیاسی- اجتماعی زمان خود حضور داشته، ولی درعین‌حال به هیچ یک تعلق خاطری ندارد. راه خودش را می‌رود و می‌داند چه می‌خواهد اما این جهت‌گیری را برای کسی افشا نمی‌کند. زبان تندوتیز او فقط وقایع و مخاطبانش را نشانه نمی‌رود. او خودش، زندگی‌اش و شغلش را نیز به سخره می‌گیرد. تا آخر عمر پزشک فقرا باقی می‌ماند و آدمیزاد را ذاتا بیمار می‌داند؛ بیماری که درمانش، دروغ است. و خود را پزشکی که طبابت را به عنوان کالا می‌فروشد؛ ارزان و غالبا رایگان. همین است که خواندن سلین را دلچسب می‌کند. خواندن او، خواندن داستان نیست؛ خواندن زندگی است، همراه‌شدن با اوست در هذیانی به مراتب ارزشمندتر از سخن سنجیده، سفری است نه به انتهای شب که فراتر از دیار شب. سلین چند ساعت بعد از به پایان‌رساندن آخرین رمانش «ریگودون» از دنیا می‌رود. این کتاب نیز با نوعی هذیان وهم‌آمیز تمام می‌شود: «فرانسه توسط چینی‌ها اشغال خواهد شد»؛ و این است پیش‌بینی سلین از جهان پیش‌رو.

* مترجم فرانسه

به نقل از آرمان