این مقاله را به اشتراک بگذارید
حکایت تلخ وشرین سانسور کتاب در جهان
نگاهی به مجموعه دو جلدی «کتابهای ممنوع»
حمیدرضا امیدی سرور
وقتی صحبت از ممیزی و سانسور به میان می‌آید ، بسیاری فکر می‌کنند که این ماجرا فقط محدود به ایران و یا دیگر کشورهای جهان سوم و یا سیستم‌هایی است که یا غیر دموکراتیک هستند و یا برای دموکراسی تعاریف خود را با اعمال یک سری محدودیت‌ها ارائه می‌کنند! اما نه، سانسور در همه تاریخ و در همه کشورها بوده و بعد از این هم خواهد بود، حتی در بزرگترین دموکراسی‌های دنیا. نکته مهم این است که نگاه واقع‌بینانه نسبت به آن داشته باشیم. آنچه سانسور را در یک کشور به پدیده‌ای حساسیت برانگیز در دوره های مختلف بدل کرده، سانسور به شکل قانونی و به صورت گسترده است که در هنگام اجرا با سلایق اعمال کنندگان آن نیز در آمیخته و شکل غیرقابل تحملی را به وجود آورده است. اما تجربه نشان داده آثار هنری از برابر چنین سد هایی عبور کرده اند.
مجموعه دو جلدی «کتابهای ممنوع» که به همت نشر علمی و فرهنگی و با ترجمه محسن حنیف و طاهره رضایی منتشر شده در نگاه نخست از این جهت اثر درخور اعتنایی است که می‌تواند با ارائه تصویری از سانسور در دیگر کشورها و شرح چرایی آن و نحوه اتفاق افتادنش به درک ما تا اندازه زیادی کمک کند تا نگاهی تعدیل یافته نسبت به واقعیت این مهم در سراسر جهان داشته باشیم تا از این رهگذر بخش‌های معقول و یا نامعقول این مسئله را در کشور خود بهتر دریابیم.
اگر نگاهی به سیاهه کتاب‌هایی که در سال‌های دور و نزدیک در کشورهای مختلف با سانسور روبه رو شده‌اند بینداریم شگفت‌زده خواهیم شد، به خصوص که در میان آنها شاهکارهای بزرگی دیده می‌شوند، از خوشه های خشم بگیرید تا قلعه حیوانات، اولیس و سالار مگس‌ها، پرتغال کوکی و حتی بر باد رفته و خیلی از کتابهای دیگر. سانسور یا ممنوع شدن هر کدام از این کتابها در طول تاریخ به یک دلیلی بوده است، برخی به دلایل سیاسی همانند خوشه‌های خشم یا قلعه حیوانات و یا به دلایل اجتماعی مثل برباد رفته و یا دلایل اخلاقی مثل اولیس و یا مدار راس السرطان و برخی هم به دلایل دینی و مذهبی با مشکل روبه رو شده‌اند که کتاب «منشاء انواع اثر داروین» از این جمله است که به دلیل محتوای مغایر با تعالیم مسیح، روزگاری در برخی کشورهای اروپایی ممنوع شده بود.
انتشارات «فکتس آن فایل» که مجموعه کتابهای ممنوع را در سال ۲۰۰۶ منتشر کرده نیز برای دسته ندی کتابها همین چهار گروه را در نظر گرفته و در این چهار جلد به معرفی آثاری که به دلایل سیاسی، اجتماعی، دینی و اخلاقی که با ممنوعیت روبه‌رو شده و به اشکال مختلف انتشار یا توزیع آنها با مشکل مواجه شده، معرفی کرده و به دلایل این ممنوعیت‌ها و همچنین کشور اعمال کننده آنها پرداخته است.
اما آنچه فعلا توسط محسن حنیف و طاهره رضایی به فارسی برگردانده شده، ترجمه دو کتابی است که به آثار ممنوع شده سیاسی و اجتماعی اختصاص دارد، مترجمان در مقدمه‌ای کوتاه درباره ممیزی و پیشینه‌اش نوشته‌اند: «پیشینه ممیزی در جهان همسنگ تاریخ مکتوب بشری است و مجادله بر سر فواید و مضرات ادبیات و نقش آن در تحقق آرمانشهر تا امروز ادامه داشته است، اما این مجادلات نه تنها بشر را به آرمانشهر رهنمون نساخته که گاه طعم حیات اندوهگین در کابوس‌آباد را نیز به او چشانده است. در آمریکا و دیگر کشورهای جهان علاوه بر محدودیه‌های ناشی از ضوابط قانونی، بسیاری از آثار تحت تاثیر گروه‌های مختلف نیز ممنوع می‌شوند که در میان آنها آثاری در سبک رمان، زندگینامه، کتاب کودک، رساله مذهبی و فلسفی، لغت نامه، دفتر شعر و… نیز وجود دارد.»
«کتابهای ممنوع» به دلایل اجتماعی در آمریکا و جهان به قلم دان سووآ نوشته شده و نیکولاس جی. کارولایدز نیز نوشتن سرگذشت رمان‌های ممنوع شده به دلایل سیاسی در آمریکا و دیگر کشورهای جهان را برعهده داشته است. دو کتاب دیگر این مجموعه که به فارسی ترجمه نشده‌اند نیز توسط دان سووا (کتابهای ممنوع به لحاظ اخلاقی) و مارگارت بالد (کتابهای ممنوع به لحاظ دینی) نوشته شده‌اند که امیدواریم آنها نیز در آینده‌ای نزدیک به فارسی ترجمه و منتشر شوند، چرا که مجموعه حاضر علاوه بر اینکه اطلاعات بسیار جالبی را درباره این رمان‌ها در اختیار خواننده قرار می‌دهد، از منظر درک شرایطی که این آثار در آن منتشر شده و تاثیری که گذارده‌اند و یا گرفته‌اند می‌تواند به شناخت بهتر این آثار کمک کند.
نویسندگان کتاب، ساختاری واحد و تعریف شده را برای آن در نظر گرفته‌اند، هر بخش به یک رمان می‌پردازد و با مشخصات کلی کتاب و تصویر روی جلد آن آغاز می‌شود، سپس خلاصه‌ی محتوای داستان نوشته شده است و در پایان به تاریخچه ممیزی آن رمان پرداخته شده که با عکسی از نویسنده آن رمان تزئین شده است. کتابهای ممنوع به لحاظ اجتماعی در آمریکا و جهان شامل هفتاد و سه عنوان و کتابهای ممنوع به لحاظ سیاسی چهل و پنج عنوان را شامل می‌شوند. به این ترتیب در این دو جلد صد و هجده رمان و یا نمایشنامه از منظر محتوا و دلایل گرفتار شدن در ممیزی مورد توجه قرار گرفته‌اند که در میان آنها به آثار معروفی چون آلیس در سرزمین عجایب، بر باد رفته، پرواز بر فراز آشیانه فاخته، اسب سرخ، آرواره‌ها، دنیای شگفت‌انگیز نو، سالار مگس‌ها، شرق بهشت، کشتن مرغ مینا، گرگ بیابان، گور به گور، موش‌ها و آدم‌ها، تام سایر، هاکلبری فین، بینوایان، ناتور دشت، وداع با اسلحه، سفرهای گالیور، خوشه‌های خشم، در جبهه غرب خبری نیست، سلاخ‌خانه شماره پنج، قلعه حیوانات، ۱۹۸۴ و… دیده می‌شود.
جدا از اطلاعات کارآمدی که در این مجموعه درباره هر اثر عنوان شده است، یکی از مهمترین ویژگی‌های کتاب حاضر تصویری است که از ممیزی و چگونگی آن در دوره‌ها و فرهنگ‌های مختلف نشان می‌دهد. بنابراین با استفاده از این کتاب می‌توان به بررسی فضای حاکم بر ممیزی در برخی کشورها همانند آمریکا پرداخت و تغییرات آنها را در رهگذر زمان مورد ارزیابی قرار داد.
آنگونه که در این کتاب شاهد هستیم، باوجود قوانین گوناگون در دیگر کشورها، بحث سلیقه‌ای شدن در ممیزی از مشکلات آنها نیز بوده است. در مقدمه کوتاه آغاز کتاب چنین نوشته شده است:
«مفسران از قوانین مبارزه با هرزه‌نگاری، تفاسیری بسیار گسترده دارند و همین امر تصمیم‌گیری را درباره اینکه چه آثاری در حیطه ادبیات «مستهجن» قرار می‌گیرد، دشوار می‌کند. به‌نظر می‌رسد قانون مبارزه با هرزه‌نگاری امریکا، آثاری مستهجن قلمداد شده‌اند که «رفتارهای غیراخلاقی را به‌شکلی زننده توصیف یا تشریح می‌کنند» علاوه بر این، در این قانون اذعان شده «چنانچه یک شخص عادی براساس معیارهای جامعه معاصر، تشخیص بدهد کتابی علایق شهوانی افراد را ارضا می‌کند، آن اثر هرزه‌نگاری است». اغلب، این بند را چنین معنا کرده‌اند که اگر نویسنده در کتابی از کلماتی استفاده کند که به‌نظر گروهی از مردم «رکیک» باشد یا در آن کتاب روابط بین‌‌نژادی یا همجنس‌‌گرایانه را طوری تصویر کند که معیارهای ارزشی جامعه آن را ناپسند بداند، آن اثر «مستهجن» شمرده می‌شود. همه این معیارها زاده عوامل اجتماعی هستند و این کتاب نیز به دنبال بررسی همین مسائل اجتماعی است. به‌دلیل گستردگی این مسائل، گاهی مواردی که در حوزه اجتماعی در این کتاب مطرح می‌شوند، با مضامین سیاسی، دینی و اخلاقی هم‌پوشانی دارند. هیئت‌های ممیزی در بررسی آثار، گاه چنان بی‌عنان این معیارها را خط‌مشی خود قرار داده‌اند که بخش وسیعی از ادبیات در حیطه آثار «مستهجن» قرار گرفته است.»
آگاهی و درک تجربیات دیگران همیشه سودمند بوده، عرصه ممیزی نیز از این قاعده مستثنی نیست. این مجموعه علاوه بر جنبه‌های جذاب و خواندنی‌اش برای علاقمندان حوزه کتاب و به خصوص ادبیات و همچنین برای اهل فرهنگ و به ویژه سیاستگذاران فرهنگی نیز می‌تواند سودمند باشد، چرا که گستره وسیعی از ممیزی در موقعیت‌های زمانی و مکانی مختلف در کشورهایی با فرهنگ‌هایی متفاوت را پیش روی خواننده می‌گذارد و از آنچه اتفاق افتاده و نتایجش به شکل مستقیم و غیر مستقیم سخن به میان آورده است. تفاوت این تجربه با آنچه در سال‌های دور و نزدیک در ایران شاهد بوده‌ایم بی شک نکات آموزنده فراوانی خواهد داشت. به خصوص اینکه در اغلب موارد اگر چه بررسی برای ممیزی وجود داشته اما مثل ایران به صورت موردی و جزئی نگرانه در متن آثار اعمال نشده است.
به نقل از الف کتاب
****
«کتابهای ممنوع»
(سرگذشت رمان‌های ممنوع شده به دلایل سیاسی در آمریکا و جهان)
(سرگذشت رمان‌های ممنوع شده به دلایل اجتماعی در آمریکا و جهان)
نویسندگان: نیکولاس جی . کارولایدز و دان سووآ
مترجمان: محسن حنیف و طاهره رضایی
ناشر: علمی و فرهنگی ( و بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان)، چاپ اول ۱۳۹۶
۴۵۹ و ۴۵۴ صفحه ، ۲۶۰۰۰ هر جلد