این مقاله را به اشتراک بگذارید
کلیدر؛ پدیده رمان فارسی
محمد قاسم‌زاده*
«کلیدر» پدیده‌ای است درست مثل پدیده‌های طبیعی حاصل ممارست صاحب اثر؛ ممارستی که از نخستین داستان کوتاه محمود دولت‌آبادی، یعنی «ته شب» آغاز شد و در «اوسنه باباسبحان» شکل زبانی خود را پیدا کرد و در «جای خالی سلوچ» موفقیتش را نشان داد و در «کلیدر» به پدیده بدل شد.
محمود دولت‌آبادی در «کلیدر» می‌خواهد زندگی و سامان مردمی را در شرق ایران و در خراسان روایت کند، آن‌هم نه با ایجاز، که این‌بار او تطویل را برگزیده تا به تمام زوایای زندگی روحی و مادی این مردم سر بزند و در این میان کار دولت‌آبادی سخت است. او می‌خواهد راوی حیات مردمی باشد که نویسندگان ایرانی از طلوع ادبیات این سرزمین زندگی آنها را روایت کرده‌اند. از گوسان‌ها گرفته که دوره‌گردهایی داستانگو در شرق ایران بودند و داستان‌های افسانه‌ای روایت می‌کردند، برکنار از روایت رسمی که دستگاه‌های حکومتی تبلیغ می‌کردند و همان‌ها بودند که روایت‌های غیراوستایی را زنده نگه داشتند و بعدها همین روایت‌ها به فردوسی رسید، یکی از این داستان‌ها، حکایت پهلوانی رستم. تا بعدها که بیهقی آمد و در کنار تاریخ، از زندگی مردم گفت و بعد دیگرانی آمدند و آمدند تا روزگار ما. از این‌رو کار دولت‌آبادی از همان آغاز دشوار بود و سربلندبرآمدن از این کار نشان سخت‌کوشی نویسنده.
جلوه دیگر این پدیده، پراهمیت‌تر از دیگر جلوه‌ها است. تبدیل روایتی که سرچشمه واقعی دارد به ادبیات. روایتی که مردم، حداقل مردم آن ناحیه هنوز یاد و خاطره آن را فراموش نکرده‌اند. کلیدر، در کلیت خود هم وامدار حکایت «گل‌محمد» است و هم نیست. تلنگری که گل‌محمد و قصه‌اش به ذهن نویسنده زد، بی‌شک ذهن او را به راه انداخت تا او برود و رمانش را بنویسد. اما «کلیدر» رمانی است مستقل و وامدار آن قصه نیست؛ چراکه خوانندگان، هیچ‌یک این رمان را با آن واقعه مقایسه نمی‌کنند. برای موفقیت رمان، کافی است آن را با داستان‌های بلندی مقایسه کرد که درباره وقایع تبریز در انقلاب مشروطه، جنگ تنگستانی‌ها در جنوب و وقایع جنگل در گیلان نوشته شده است. متاسفانه این آثار چنان مرعوب واقعه شده‌‌اند که در پی آن حرکت می‌کنند و به‌گونه‌ای گزارشگر واقعه‌ای هستند که خود گاه شاهد آن نبوده‌اند. به این دلیل واقعه اصلی همیشه بر آن داستان سنگینی می‌کند. حال آنکه کلیدر فارغ از قصه گل‌محمد به راه خود می‌رود؛ چراکه نویسنده ادبیات و رمان خلق کرده و گزارشگر هیچ واقعه از پیش موجود نیست.
* پژوهشگر و داستان‌نویس از آثار: چیدن باد (برنده جایزه مهرگان ادب)
به نقل ار روزنامه آرمان