کتاب‌هایی برای زمانه سیال/ الیف شافاک

کتاب‌هایی برای زمانۀ سیال

نویسندۀ «ملت عشق» از کتاب‌های تأثیرگذار زندگی‌اش می‌گوید

الیف شافاک؛ ترجمه‌ی محمد معماریان

زیگمونت باومن، جامعه‌شناس و فیلسوف لهستانی‌تبار که پارسال از دنیا رفت، یکی از اثرگذارترین چهره‌ها در نظریۀ اجتماعی بود. او در کتاب زمانۀ سیال: زندگی در عصر عدم‌اطمینان^۱ (۲۰۰۷) نه تنها شیوۀ نگاه ما به چیزها، بلکه حتی اصل عبارات و مفاهیمی را که استفاده می‌کنیم زیر سؤال می‌برد. به عنوان مثال، «بحران پناهجویان» تلویحاً می‌گوید خود پناهجویان عامل مشکلی بوده‌اند که حل‌وفصل آن بر دوش دیگران افتاده است. این تعبیر به یک رنجش تقریباً پنهان (و یک تمایز میان «ما» و «آن‌ها») دلالت می‌کند. در نظر باومن که از نژادپرستی و یهودستیزی آسیب خورده است، ناتوانی ما در کنش دسته‌جمعی، بیشتر بازتاب نوعی «بحران در انسانیت» است. او صدایی خردمندانه، تفکربرانگیز و ظریف بود که به ما کمک می‌کرد دربارۀ دنیای معاصر بازنگری کنیم و سردرگمی‌های زمانه‌مان را بهتر بشناسیم. امروز به فرزانگی او نیازمندیم.

اریک هافر مؤمن واقعی^۲ را در سال ۱۹۵۱ نوشت اما گرد گذشت زمان بر این اثر نمی‌نشیند. علل روان‌شناختی تعصب و افراط چیست؟ چه چیزی افراد را در تفکرات‌شان چنین مطمئن و صلب می‌کند؟ شاید این کتاب برای برخی خوانندگان دلهره‌آور باشد، چون پُر از حکمت‌های واقع‌بینانۀ تیره و تار است. این کتاب مطالعه‌ای مهم است که بررسی می‌کند چرا جنبش‌های توده‌ای، حتی در «جامعه‌های فردگرای» ما، چنین جذاب‌اند. در دورانی که قبیله‌گرایی، پوپولیسم، ملی‌گرایی و انزواطلبی در سراسر دنیا شتاب گرفته است، و نارضایتی‌ها روزبه‌روز بیشتر می‌شوند، ما باید درک کنیم که چرا این ایدئولوژی‌ها برای چنین تعداد زیادی از مردم جذاب‌اند. هافر گفت: «هرچه فرد مشروعیت کمتری داشته باشد که بر فضایل خودش تأکید کند، آماده‌تر می‌شود که همۀ فضیلت‌ها را برای ملت یا دین یا نژاد یا آرمان مقدسش در نظر بگیرد».

ضدروشن‌فکرگرایی در زندگی آمریکایی^۳ هم در دهۀ ۱۹۶۰ نوشته شد، اما دقیقاً به درد امروز می‌خورد. این کتاب یک مطالعۀ بصیرت‌افزا است که جایزۀ پولیتزر را نصیب مؤلفش، ریچارد هافستدر، کرد. این کتاب بعداً برای مدتی فراموش شد، اما اکنون پرفروش شده است و دوباره در قفسه‌های کتاب‌فروشی‌ها دیده می‌شود. هافستدر به کندوکاو در این نکته پرداخت که رنجش از حیات ذهنی، یک جریان پنهان ولی قدیمی در فرهنگ و جامعۀ ایالات متحده بوده است. امروز با اوج‌گیری پوپولیسم و دموکراسی‌های غیرلیبرال، لفّاظی‌ها و شعارهای ضدروشنفکری هم رشد کرده‌اند. رمانتیزه کردن «مردم واقعی» و سیاه‌نمایی روشنفکران، نشانه‌هایی آشنا نزد کسانی‌اند که ملی‌گرایی افراطی و قبیله‌گرایی را مطالعه کرده‌اند. هافستدر نشان‌مان می‌دهد که این موضع ضدروشنفکری پدیدۀ جدیدی نیست، ولی شاید عواقب غیرمنتظره‌ای داشته باشد.

زنان و قدرت^۴ به قلم مری بیرد، کتابی خواندنی است که در باشگاه‌های کتاب، میان دوستان و در گروه‌های کتاب‌خوانی خوانده می‌شود. این کتاب می‌پرسد که تاریخ چه رفتاری با زنانی داشته است که جرأت کرده‌اند در فضاهای عمومی موضع‌گیری کنند، و آیا اوضاع بهبود یافته است یا خیر. که پاسخ این است: از برخی جهات بله، و از برخی جهات اصلاً. این کتابِ روشنگر توضیح می‌دهد که سازوکار زن‌ستیزی چیست و این پدیده چرا این‌قدر تاب‌آور است و دوام دارد. جامعه‌های پدرسالار، معیارهای متفاوتی را برای زنانی در نظر می‌گیرند که وارد عرصۀ سیاست‌ورزی می‌شوند و به قدرت می‌رسند. من شیوۀ بیرد را در کندوکاو دربارۀ مفهوم قدرت و اینکه چطور از آن برای ساکت کردن زنان استفاده شده است، می‌پسندم. او روشن می‌کند اکنون وقت به چالش کشیدن آن زبانی رسیده است که تبعیضی نظام‌مند علیه زنان روا می‌دارد.

نویسندۀ دیگری که دیدگاه‌هایش نظر ما را تغییر می‌دهند و روحمان را التیام می‌دهند، نائومی کلاین است. علی‌رغم ماهیت غم‌انگیز موضوع کتابش، لحن او روح‌افزا، انرژی‌بخش و خوش‌بینانه است. برای درک روشن‌تر اینکه نابرابری چگونه در تاروپود ساختار سرمایه‌داری جای گرفته است، باید همه‌چیز تغییر می‌کند: سرمایه‌داری علیه اقلیم^۵ را خواند. این کتاب عالی است: برای تجدید ایمانمان به ابنای بشر، برای ایجاد حسی از همبستگی جهانی و آگاهی زیست‌محیطی، و برای آنهایی که هرگز دست از رؤیاپردازی دربارۀ یک آیندۀ بهتر و روشن‌تر دست برنمی‌دارند.

پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب در تاریخ ۲۷ ژانویه ۲۰۱۸ با عنوان «Further reading: Elif Shafak on books to change your mind» در وب‌سایت گاردین منتشر شده است و وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۹۶ آن را با عنوان «نویسندۀ ملت عشق از کتاب‌های تأثیرگذار زندگی‌اش می‌گوید» منتشر کرده است.
•• الیف شافاک (Elif Shafak) استاد دانشگاه‌های میشیگان و آریزونا و از پرفروش‌ترین نویسندگان ترک‌تبار است. از او چندین رمان از جمله ملت عشق و من و استادم به فارسی ترجمه شده است.
[۱] Liquid Times: Living in an Age of Uncertainty
[۲] The True Believer
[۳] Anti-intellectualism in American Life
[۴] Women and Power
[۵] This Changes Everything: Capitalism vs the Climate