این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به وضعیت جشنواره فجر و آثار راه‌یافته
رضا حسینی
کوچک‌سازی
یکی از درام‌های انتقادی قدرندیده‌ی سال ۲۰۱۷، جدیدترین اثر الکساندر پین است با عنوان کوچک‌سازی که مت دیمن و کریستن ویگ نقش‌های اصلی آن را بازی کرده‌اند. در این فیلم علمی‌خیالی، دانشمندان کشف کرده‌اند که چه‌گونه انسان‌ها را به اندازه‌هایی پنج‌اینچی درآورند و به این شیوه بحران ازدیاد جمعیت (و به تبع آن هزینه‌ها و منابع غذایی و…) را کنترل کنند. ظاهراً جشنواره فیلم فجر – هم با این‌که اولین و مهم‌ترین رویداد سینمایی این سرزمین بعد از وقوع انقلاب اسلامی است – دچار وضعیت مشابهی بوده که در سال‌های اخیر «داوطلبانه» تن به کوچک‌سازی داده است و هر بار به‌نوعی شاخ‌وبرگ‌هایش را چیده‌اند تا این‌که در سی‌وششمین دوره‌اش (که از امروز دوازدهم بهمن در سینماهای مردمی شروع می‌شود و از فردا برای اهالی رسانه!) بدون هیچ بخش فرعی و «اضافی» و فقط با ۲۵ فیلم در یک بخشِ دونیم‌شده (سودای سیمرغ ۱و۲) برگزار شود.
این اتفاق در شرایط و روزگاری رخ داده است که می‌بینیم هر روز چه‌گونه بر وسعت جشنواره‌های بین‌المللی و مطرح افزوده می‌شود و بانیان و برگزارکنندگان‌شان چه‌طور می‌کوشند دامنه‌ی فعالیت‌ها و قدرت‌شان در عرصه سینما را گسترش دهند و به بازی‌گردان‌های جدی‌تری در این هنر/ صنعت بدل شوند. همین سال گذشته بود که جشنواره فیلم کن برای اولین بار دست به نمایش قسمت‌هایی از سریال‌های تلویزیونی زد تا در عصر طلایی نوی تلویزیون و مجموعه‌سازی نه‌فقط از قافله عقب نمانده باشد بلکه در زمره پیش‌روها قرار گیرد و به دیگر رقبای خود اجازه‌ی پیش‌دستی ندهد. در ادامه‌ی همین رویکرد است که در سال ۲۰۱۸ بخش ویژه‌ای به رقابت آثار تلویزیونی اختصاص داده شده است و اولین جشنواره تلویزیونی کن از چهارم آوریل (پانزده فروردین ۱۳۹۷) کارش را آغاز خواهد کرد. آن وقت ما در این سرزمین هر روز بر تعداد جشنواره‌های فرعی بی‌اهمیت در عرصه‌ی جهانی می‌افزاییم و مهم‌ترین و قدیمی‌ترین جشنواره‌مان (که زمانی از آن به عنوان ویترین سینمای ایران یاد می‌شد) را دستی‌دستی به ورطه‌ی نابودی می‌کشانیم. پس طبیعی است که فیلم‌سازان داخلی و به‌خصوص آن‌هایی که وجهه‌ای جهانی پیدا کرده‌اند، جشنواره‌های لندن و برلین را به عنوان ویترین و اولین محل عرضه‌ی فیلم‌شان انتخاب می‌کنند. قدما مثل خوبی دارند که می‌گوید: «خودکرده را تدبیر نیست.»
فریادها و نجواها: با همه این حرف‌ها، در نهایت این ما هستیم و جشنواره فجر و دلدادگی به سینما؛ آرزوی کشف‌های تازه و درخشش سینماگران محبوب. تمنای افزایش آثار شاخص سینمای کشورمان و لذت هرچه بیش‌تر از تماشای تجربه‌ها و یادگارهای سینمایی. پس دل‌مان را به داشته‌های این دوره خوش می‌کنیم (که اگر اقبال عمومی را مد نظر قرار دهیم کم هم نیستند) و از غایبان هم نمی‌گوییم چون حالا دیگر دردی را دوا نمی‌کند.
بهتر است این نگاه اجمالی، با آثار مستند و فیلمهای اول شروع شود که هر سال بخش ویژه‌ای از غافلگیری‌ها و لذت‌های ناب سینمایی ما را رقم می‌زنند. امسال دو مستند تحسین‌شده در میان ۲۵ فیلم حضور دارند که هم سوژه‌های کنجکاوی‌برانگیزی دارند و هم دیدن‌شان را به خاطر کیفیت‌های فنی نباید از دست داد: بانو قدس ایران (مصطفی رزاق‌کریمی) و زنانی با گوشواره‌های باروتی (رضا فرهمند). اما از میان سه فیلم اول یعنی امیر (نیما اقلیما) و دو کمدی مصادره (مهران احمدی) و خجالت نکش (رضا مقصودی)، به احتمال زیاد امیر جدی‌ترین گزینه برای پدیده شدن در این دوره است؛ فیلمی که زمان زیادی صرف شکل‌گیری آن شده و در این روزگار شتابزده، به عنوان مثال، نُه ماه زمان صرف تمرین با بازیگرانش شده است. ترکیب‌بندی‌های نظرگیر قاب‌های فیلم، دیگر ویژگی است که با توجه به تأکید فیلم‌ساز بر فرم، نوید فیلمی را می‌دهند که تماشای آن بر پرده سینما لذتی مضاعف خواهد داشت. بازی‌های میلاد کی‌مرام و سحر دولتشاهی هم بر جذابیت‌های امیر افزوده است.
اما تمرین زیاد و بازی‌های متفاوت، ویژگی دومین فیلم سهیل بیرقی با نام عرق سرد هم هست. بیرقی که دو سال پیش با من در کانون توجه عمومی قرار گرفت، ظاهراً امسال بازی متفاوتی از باران کوثری گرفته که پس از چهار ماه تمرین، ۲۱ کیلو وزن کم کرده است. عرق سرد که به گفته کارگردانش قرار بوده مسیر و تجربه جدیدی برای او باشد، یکی از مهم‌ترین اخبار اجتماعی اخیر را سوژه قرار داده است: کاپیتان تیم ملی فوتسال زنان برای خروج از کشور و همراهی تیمش دچار مشکل می‌شود.
سیدروح‌الله حجازی پس از سه سال با اتاق تاریک دوباره سراغ زندگی زوجی جوان (ساعد سهیلی و ساره بیات) رفته است تا شاید بعد از ناکامی مرگ ماهی (۱۳۹۳) دوباره با کاوشی به سبک زندگی خصوصی آقا و خانم میم (۱۳۹۰) و زندگی مشترک آقای محمودی و بانو (۱۳۹۱) به روزهای اوج کارنامه‌اش برگردد. در این خصوص تصاویر پیمان شادمانفر و موسیقی کارن همایونفر می‌توانند کمک بزرگی باشند.
امسال پیمان معادی هم پس از هفت سال و درام سیاه‌وسفید برف روی کاج‌ها با بمب؛ یک عاشقانه به جشنواره بازگشته است که در پشت دوربین علاوه بر محمود کلاری (مدیر فیلم‌برداری) و بهرام دهقانی (تدوینگر)، از حضور آهنگ‌ساز مطرح یونانی النی کاریندرو سود برده است که به‌خصوص برای ساخت موسیقی متن فیلمهای تئو آنگلوپولوس شناخته می‌شود. تنها فیلم لیلا حاتمی در این دوره از جشنواره، فرصت دیگری برای همبازی شدن او با معادی را فراهم کرده است. حضور سیامک انصاری و سیامک صفری در نقش‌های مکمل بمب؛ یک عاشقانه می‌تواند جذابیت‌های خاص خودش را داشته باشد.
سعید ملکان بجز فیلم جدید معادی، ششمین فیلم بهرام توکلی با عنوان تنگه ابوقریب را هم تهیه کرده است؛ فیلمی که با تولید سنگین، وسواس و هنرمندی‌ای که از کارگردان موفقش سراغ داریم، می‌تواند یکی از بهترین فیلمهای جشنواره باشد. به‌علاوه، ششمین فیلم توکلی که یکی از تولیدات «اوج» در این دوره است، می‌تواند نمونه خوبی از تولید فیلمهای سفارشی با حضور کارگردانی خوش‌ذوق و توانمند باشد. سیدجمال ساداتیان که به اندازه کافی پیش از جشنواره خبرساز و جنجال‌آفرین شد، درباره تنگه ابوقریب گفته است: «این فیلم ژانر اکشن را احیا می‌کند.» خود توکلی هم فیلم را سخت‌ترین اثرش تا امروز دانسته است.
اما تنگه ابوقریب تنها فیلمی نیست که به ادعای سینماگران حرفه‌ای می‌تواند ژانر اکشن را احیا کند. چهارراه استانبول هم به گفته کارگردانش مصطفی کیایی، می‌تواند با صحنه‌های اکشنی که دارد، تماشاگران جشنواره را غافلگیر کند. کیایی که ندید می‌توان گفت دوباره فیلم جذابی برای عموم تماشاگران ساخته است، در سال‌های اخیر یکی از موفق‌ترین فیلم‌سازان «تجاری» (بدون بار منفی و از نوع کاملاً درست و هنر-صنعتی آن) در سینمای ایران است. چهارراه استانبول که اولین اثر سینمایی درباره آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو است، از حالا می‌تواند گزینه مناسبی برای اکران نوروزی هم تلقی شود.
اما در ژانر جنگ که در سینمای ایران عنوان بومی خودش را دارد و دفاع مقدس نامیده می‌شود، محمدعلی باشه‌آهنگر هم پس از شش سال غیبت با سرو زیر آب مسیر فیلم‌سازی‌اش را ادامه داده است و درست مثل فیلم قبلی‌اش ملکه (۱۳۹۰) در پشت دوربین علیرضا زرین‌دست بزرگ را دارد و موسیقی متن فیلمش را هم استاد حسین علیزاده تصنیف کرده است. البته علیزاده برای جدیدترین فیلم خسرو معصومی با نام کار کثیف هم موسیقی ساخته است؛ فیلمی که به نظر می‌رسد موضوعی سفارشی (مهاجرت‌های غیرقانونی) دارد که البته با توجه به این‌که کارگردانش آن را «جزو معضل‌های روز جامعه می‌داند» دست‌کم می‌تواند جزو آثار خوب جشنواره باشد. موفقیت‌های قبلی معصومی در عرصه بین‌المللی می‌تواند بهانه‌ی خوب دیگری برای پیگیری و تماشای کار کثیف باشد.
کارنامه‌ی پرفرازونشیب ابراهیم حاتمی‌کیا هم با جدیدترین فیلمش به وقت شام مثل همیشه کنجکاوی‌برانگیز است و نمی‌شود سراغ آن نرفت. یکی از معدود کسانی که نسخه پایانی فیلم را تماشا کرده، کارن همایونفر آهنگ‌ساز است که درباره‌اش گفته: «کم از تولیدهای هالیوود ندارد…» واقعاً امیدواریم چنین باشد و بالأخره فیلمی در این حد و اندازه در سینمای ایران تولید شود. اما تا امروز بارها چنین حرف‌هایی را شنیده‌ایم که بیش‌تر به دلیل عدم شناخت کافی از سینمای روز جهان بوده است؛ البته حساب همایونفر نگفته جداست چون یکی از زبده‌ترین سینماگران ماست و تا همین جا آواهای فراموش‌نشدنی بسیاری را از خود به‌جا گذاشته است.
اما محمد خزاعی بجز به وقت شام تهیه‌کننده امپراتور جهنم ساخته‌ی پرویز شیخ‌طادی هم بوده؛ فیلمی که درست مثل شعله‌ور (حمید نعمت‌الله) به بخش خارج از مسابقه جشنواره سال گذشته راه یافت اما در نهایت هر دو فیلم به دلایل مختلف انصراف دادند تا امسال پس از جنجال‌های مرتبط و «غیرقانونی» دانستن حضورشان از سوی برخی سینماگران، وارد رقابت اصلی جشنواره شوند. به هر حال نعمت‌الله که سال گذشته با رگ خواب یکی از بهترین تجربه‌های جشنواره را رقم زد، امسال با 
مغزهای کوچک زنگ‌زده «تجربه»ی جدید هومن سیدی است که بی‌تردید دوباره با حضور پیمان شادمانفر در پشت دوربین به خلق تصاویر چشم‌نوازی انجامیده است. این فیلم که امسال تنها اثر نوید محمدزاده است، یکی دیگر از تولیدهای دشوار سینمایی اخیر بوده و در هفتاد جلسه فیلم‌برداری شده است. بهروز شعیبی هم با دارکوب – که سومین حضورش در فجر است – با توجه به دهلیز (۱۳۹۱) و سیانور (۱۳۹۴) سوژه متفاوتی را دستمایه قرار داده است: یک زن معتاد که البته از همین حالا باید انتظار قیاس‌های احتمالی با رقیب مقتدرش یعنی خون‌بازی (رخشان بنی‌اعتماد، ۱۳۸۵) را داشته باشیم. حضور علیرضا برازنده و بهزاد عبدی در پشت دوربین و سارا بهرامی (که سال گذشته با ایتالیا ایتالیا درخشید) و جمشید هاشم‌پور در جلوی دوربین از دیگر جذابیت‌های فیلم به حساب می‌آیند.
محمدحسین مهدویان هم با لاتاری سومین سال و حضور متوالی‌اش را تجربه می‌کند و با وجود شنیده‌های ضدونقیض درباره فیلمش می‌تواند تکلیف سینمادوستانی را مشخص کند که عقیده دارند ایستاده در غبار (۱۳۹۴) اتفاق سینمایی منحصربه‌فردی بود که با فیلم خوب ماجرای نیمروز (۱۳۹۵) تکرار نشد؛ و حالا می‌خواهند شاهد چگونگی ادامه مسیر این فیلم‌ساز جوان و بااستعداد باشند. اما کامبوزیا پرتوی با کامیون سیزده سال بعد از کافه ترانزیت (۱۳۸۳) بازگشته است و فیلمی را به‌تنهایی ساخته که از ترکیب جالب بازیگرانش (حضور سعید آقاخانی در یک نقش جدی دیگر و تنها فیلم نیکی کریمی در این دوره) تا تنوع لوکیشن‌ها و فیلم‌برداری تورج اصلانی ویژگی‌های ترغیب‌کننده‌ی خودش را دارد. پرتوی یکی از علل غیبت طولانی‌اش را پذیرفته نشدن فیلم‌نامه‌هایش برای صدور پروانه ساخت اعلام کرده است.
و در پایان حتی از دو فیلم جاده قدیم (منیژه حکمت) و هایلایت (اصغر نعیمی) هم نمی‌توان غافل شد چون اولی تنها فیلم یک کارگردان زن در جشنواره است که پس از یازده سال سومین فیلمش را کارگردانی کرده است و دومی، ظاهراً با رأی همه اعضای هیأت انتخاب و بدون حرف‌وحدیث انتخاب شده و گفته می‌شود که بهترین فیلم نعیمی تا امروز است.
بازگشت به آینده: همان طور که در مرور آثار جالب توجه این دوره از جشنواره خواندید، جالب است که نیمه‌ی پُرِ لیوانِ کوچک سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر این طور جذاب و وسوسه‌انگیز احساس می‌شود. به هر حال، خروجی این دوره از جشنواره هرچه باشد، امیدوارم شرایط مهم‌ترین رویداد سینمایی کشورمان تثبیت شود و از سال آینده با ساختاری مشخص – که قرار نیست هر دوره دستخوش تغییر شود – به کارش ادامه دهد و در کنار آن شاهد گسترشِ سنجیده‌ی فعالیت‌های جشنواره باشیم. نگاهی منطقی به وضعیت سی‌وششمین دوره می‌تواند مسئولان را به این نتیجه برساند که این رویداد از چه فرصت‌ها و پتانسیل‌هایی محروم شده است. پس به امید اصلاح و بهبود و بازگشتی باشکوه به آینده!
ماهنامه فیلم