این مقاله را به اشتراک بگذارید
در رکاب سلاطین
نگاهی به کتاب «در زمانه پنج شاه» اثر حسن ارفع/ ترجمه‌ی مانی صالحی علامه
حمیدرضا امیدی سرور
روایت است در ایام اوج‌گیری انقلاب سال ۱۳۵۷ ریاست جلسه‌ای را که به نیت پیشگیری از سقوط حکومت محمدرضا پهلوی و رفع بحران پیش آمده تشکیل شده بود، بر عهده داشت. تجربه سال‌های طولانی حضور در مشاغل حکومتی و خدمت به پنج سلطان او را چنان پخته ساخته بود که بداند سقوط سلطنت در ایران حتمی است و پیش از آنکه راه کارهای ارائه داده توسط خود او به اجرا درآیند به حضور محمدرضا شاه رفت و به بهانه بیماری پیش از آنکه خود شاه، ایران را ترک کند، راهی فرنگ شد تا باقی عمر طولانی خود را در آرامش و راحتی با خواهرش در ویلایی که پدرش در مونت کارلوی فرانسه خریده بگذراند.
این حکایت آخرین روزهای زندگی سرلشگر حسن ارفع بود، کسی که تقدیر، پدر او را جلوی راه مظفرالدین شاه قرار داد تا به عنوان مترجم او را در سفر به فرنگ همراهی کند و سرآغاز کسب مشاغل دولتی برای میرزا رضاخان ارفع الدوله و پسرش حسن ارفع بود در زمانه پنج شاه آخر، در تاریخ معاصر ایران.
کتاب «در زمانه پنج شاه» که با ترجمه مانی صالحی علامه به فارسی برگردانده شده و نشر ماهی آن را به بازار فرستاده است متن خاطرات کسی است که به واسطه موقعیت خانوادگی و مشاغل دولتی پدر در دم و دستگاه حکومت قاجار و همچنین کسب مقامات نظامی توسط خود او در حکومت پهلوی از نزدیک شاهد دوره‌های پر فراز و نشیبی از تاریخ معاصر بوده است. تقریبا از سال‌های مشروطه گرفته تا کودتای اسفند ۱۲۹۹، تاجگذاری رضاخان، اشغال تهران و به قدرت رسیدن محمدرضا شاه ، کودتای ۲۸ مرداد و… حضور در ساختار قدرت و تجربه این رخدادها در متن وقایع، خاطرات حسن ارفع را به منبع با ارزشی بدل ساخته است که نه تنها می‌تواند هر علاقمند به تاریخ معاصر را مجذوب خود کند بلکه برای پژوهشگران این حوزه نیز از نکات ارزنده فراوانی برخوردار است.
حسن ارفع در سال ۱۲۷۴ در تفلیس به دنیا آمد. او به دلیل شغل پدرش که اغلب در مقام سفارت قرار داشت، در استانبول و پاریس تحصیل کرد. از دوازده سالگی وارد دبیرستان نظام شد و تحصیلات خود را در دبیرستان نظام در سوئیس، فرانسه و همچنین ترکیه به پایان برد. در ایران وارد ژاندارمری شد. دوره‌های دانشکده افسری را نیز در فرانسه و انگلستان گذراند و همچنین در دوران پهلوی اول و دوم مدارج ترقی را طی کرد و به عنوان سرلشگر به مقام ریاست ستاد کل ارتش نیز رسید.
در ماجرای کودتای ۲۸ مرداد از طرفداران شاه و مخالفان دکتر مصدق بود و اقداماتی را نیز به نفع کودتا انجام داد که شرح آن در کتاب خاطراتش آمده و با توجه به اینکه در متن وقایع قرار داشت و از نزدیک شاهد تحولات آن روزها در ارتش بود، خاطراتش به عنوان منبعی که نگاه حاکم بر مجموعه ارتش و مخالفان دکتر مصدق را بازتاب می‌دهد حاوی نکات بسیار جالبی است.
خاطرات حسن ارفع در چهار بخش و به همراه یک مقدمه در ابتدا کتاب و یک ضمیمه در انتهای کتاب، منتشر شده است. ضمیمه کتاب که با عنوان اوضاع و احوال نواحی ایل نشین و مناطق خارج از حوزه قدرت دولت مرکزی که در سال ۱۲۹۹ نوشته شده، نشان‌دهنده وضعیت نواحی مختلف ایران در اواخر دوران قاجار و موانعی است که رضاخان در روزهایی که به سرعت پله‌های قدرت را طی می‌کرد، با آن روبه رو بود.
متن اصلی کتاب با مقدمه‌ای تحت عنوان «قرن گذشته» آغاز می‌شود. در این مقدمه ارفع با اشاره‌ای گذرا به ساختار سیاسی ایران در دوره قاجار به شرح چگونگی کوچ خاندان خود از ایروان بعد از شکست ایران در جنگهایش با روسیه و جدا شدن بخش‌های شمالی ایران پرداخته و نهایتا به زندگی پدرش و ازدواج او با دختری غیرایرانی و چگونگی وارد شدن او به مشاغل دولتی در عصر مظفرالدین‌شاه اشاره می‌کند.
چهار فصل بعدی کتاب در واقع شرح چهار دوره مهم زندگی اوست که براساس تغییر و تحولات مهم آن سال‌ها تقسیم بندی شده. بخش اول مربوط به دوران حکومت قاجار است. که شامل دوران کودکی و نوجوانی حسن ارفع، سال‌های قبل از جنگ جهانی اول و تحصیلات او، ورود او به ایران برای نخستین بار، رفتن به ژاندرمری و اوضاع و احوال سال‌های جنگ جهانی اول در ایران است.
فصل دوم که در برگیرنده سال‌های جوانی او تا ایام میانسالی است، مصادف با قدرت گرفتن رضاخان و سال‌های حکومت اوست. فصل سوم در ایام جنگ جهانی دوم می‌گذرد، نویسنده در رهگذر بیان خاطراتش به تاثیر جنگ جهانی دوم بر ایران و اشغال کشور توسط قوای روس و انگلیس و به سلطنت رسیدن محمدرضا پهلوی پرداخته است. او در این مقطع به مقام ریاست کل ستاد ارتش نیز رسید و در عین حال مدتی نیز دستگیر و زندانی شد!
بخش چهارم و پایانی کتاب به سال‌های پس از جنگ و حکومت پهلوی دوم تا اوایل دهه چهل می‌پردازد. ماجرای ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد نیز در همین بخش روایت می‌شود و تصویری که ارفع از وقایع نشان می‌دهد به گونه‌ای است که گویی در یک قیام مردمی و به واسطه احساسات شاه دوستانه مردم، حکومت مصدق سرنگون می‌شود!
حسن ارفع این خاطرات را در اوایل دهه چهل شمسی و به زبان انگلیسی نوشته، چون نگاه او به مخاطب فرنگی بوده، گاه توضیحاتی ارائه کرده که مسائل عنوان شده برای خواننده غیر ایرانی قابل درک باشد. او بیست و پنج سال بعد از نوشتن این کتاب نیز زندگی کرد و کماکان در مناصب نظامی حضور داشت. بنابراین برخلاف آن دسته از سیاست‌مردان که پس از سقوط حکومت پهلوی خاطرات خود را نوشته و در آن به نقاط ضعف و اشتباهات حکومت نیز اشاره کرده‌اند، حسن ارفع از آنجاییکه به کسب جایگاه‌های بالاتر در قدرت هم می‌توانسته امیدوار باشد، نگاهی ستایشگرانه به حکومت گذشته داشته است، بخصوص در مورد رضاخان به عنوان یک نظامی مقتدر که قدرت را بدست گرفته است، او را الگوی خود معرفی می‌کند و همانند او نیز رگه‌هایی از گرایش به هیتلر و فاشیسم در نگاهش دیده می‌شود.
سخن آخر اینکه خاطرات حسن ارفع با توجه به زندگی پرفراز و نشیب او و رویارویی‌اش با چهره‌های نامداری که هر یک نقشی در تاریخ معاصر بازی کرده‌اند، نکات در خور اعتنای فراوانی دارد که ترجمه‌ی آن به فارسی، فرصتی مغتنم برای علاقمندان تاریخ معاصر بدل ساخته که نباید از دست داد.
به نقل از الف کتاب
****
«در زمانه پنج شاه»
نویسنده: حسن ارفع
مترجم: مانی صالحی علامه
ناشر: ماهی، چاپ اول ۱۳۹۶
۶۱۰ صفحه؛ ۵۸۰۰۰ تومان