نگاهی به داستان نویسی علی اشرف درویشیان / رضا ملکیان

داستان ِ مرد ِ تلخستان

رضا ملکیان

علیجان درویش، لطیف تلخستانی یا علی اشرف درویشیان؟ اصلا چه اهمیتی دارد؟ وقتی مردی با تن و ذهنش درد می کشد و این درد تبدیل می شود به حرف، به کلمه و کنار هم می نشیند و داستان هایش را می سازد. اصلا چه اهمیتی دارد نویسنده ای ممنوع القلم شود، سانسور شود ، از کار اخراج شود و بمیرد و هزار هزار همکیش او هم لب نزنند. علی اشرف درویشیان اما فرزند سرزمینی است که با او چنین رفتاری کردند. پس از مرگ نویسنده، طبق معمول بازار نوحه خوانی ها و بت سازی ها گرم می شود، اما هدف از این مکتوب مرثیه خوانی و ستایش نیست بلکه بررسی کوتاهی از سیر تکاملی داستان کوتاه ایرانی از منظر علی اشرف درویشیان می باشد.

“داستان های محبوب من” مجموعه گزینشی از داستان های کوتاه ایرانی به همراه نقد و بررسی آن هاست که سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۷۹ را در بر می گیرد. به گفته ی رضا خندان (مهابادی) – که خود، یکی از نویسندگان همین مجموعه است- قرار است این مجموعه تا ۹ جلد ادامه یابد که با مشکلات زیادی برای اخذ مجوز روبرو شده است..

در ابتدای هر جلد از این مجموعه، علی اشرف درویشیان یادداشتی جامعه و جامعه شناختی از نویسنده های هر دهه ارائه می دهد که با کنار هم قرار دادن آنها می توانیم به نگاهی کلی اما دقیق به سیر تکوین داستان های ایرانی دست یابیم. او در پیشگفتار جلد سوم تصریح می کند : ” گزینش داستان های کوتاه این مجموعه ها ، صرفا دیدگاه و سلیقه ی شخصی مرا می رساند. خواستم چشم اندازی از سیر تحول و دگر گونی داستان کوتاه را در دهه های گوناگون  در برابر خوانندگانی بگذارم که دلبسته و شیفته ی ادبیات داستانی اند و حتما یا احتمالا قصد دارند ادامه دهنده ی این راه باشند”.

از نظر درویشیان این مجموعه نه صرفا یک آنتولوژی داستان کوتاه، بلکه راهنمایی است برای جوانان و روستا های دور افتاده. بنابر همین دغدغه ی او ، کتاب ها را طوری جمع آوری می کند که جنبه ی آموزشی هم داشته باشد. در این میان، رضا خندان با زبانی رسا و روشن و به دور از تکلف های جدیدی که منتقدان امروز ایران به سبب آشنایی با مکاتب اروپایی درآن دست و پا می زنند، خوانش داستان، کشف لایه های پنهانی اثر و دست یابی به زوایای ناپیدای یک اثر ادبی را به خواننده و حتی نویسنده های نوقلم آموزش می دهد. خواندن نقد ها در کنار داستان ها، ابتدا به مخاطب می آموزاند که چگونه داستان بخوانند و به مخاطبان حرفه ای تر رهنمون می سازد که ”دنبال چه بگردند”.

جلد های ۵ و ۶ که به داستان های دهه های چهل و پنجاه می پر دازد،از محبوب ترین مجموعه های این دسته می باشد. پیشگفتارهای این دو جلد ، پیش از آنکه نقد داستان و تقسیم بندی نویسندگان باشد، در واقع مروری بر تاریخ استبداد و اختناق در آن سالها می باشد. علی اشرف درویشیان انتخاب مسیر نمادین و سمبلیک در شعر و داستان را به دلیل همین رویکرد سیاسی اجتماعی می داند. البته ” این زبان نمادین، چنان با حرکات و مبارزات مردم هماهنگی داشت که خوانندگان برای رابطه با چنین آثاری تقریبا با مشکلی مواجه نمی شوند”. او معتقد است : ” نویسندگان این دوره برای خود رسالتی قائلند. در برابر آیین نگارش و صناعت نوشتن تعهدی ندارند یعنی دغدغه هاشان ادبیّت ادبیات و برجسته سازی زبان نیست و در نتیجه آن توازنی که باید بین تهعد و ادبّیت باشد به هم خورده است”. این عدم توازن باعث بیرون آمدن بسیاری از روشنفکران و نویسندگان از برج عاج و انزواست. البته نباید متغیر هایی همچون روند توسعه ی مدنی و موج جنبش های چپ گرا و تاثیرات فراوان آن بر نویسندگان و روشنفکران آن دوره را نادیده انگاشت. درویشیان ادبیات داستانی را آلترناتیوی مناسب برای فعالیت حزبی و سیاسی در جامعه دیکتاتوری می داند. در این جوامع که ” داستان نویس و شاعر به جای مبلغ ، مروّج و تهییج گر حزبی و سازمانی می نشیند و عرصه ی ادبیات محل جذب جوانانی می شود که برای گفتن ”حرفی” دارند و می خواهند ”کاری” بکنند. ”

او در جلد ششم که ویژه ی نقد داستان های دهه ی چهل می باشد، مهمترین اتفاق این دوره را کودتای ۲۸ مرداد در ابتدای دهه و پس لرزه های استبدادی یک دهه پس از آن می داند.  در این دوره گاه با ”موجودات درون گرایی روبرو هستیم که در بسیاری از داستان ها در نهایت آرزوی مرگ دارند. از واقعیت زندگی می گریزند و در فضای تاریک و رخوت انگیز زندگی می کنند. تصویر روشنفکران بی درمان ، هنرمندان واخورده ، سر در گمان در برابر واقعیت ها ، غرق شدگان در الکل و مخدّر ، زندگی کارمندان مفلوک و …. که در آثار بهرام صادقی، گلشیری، ساعدی، دولت آبادی و غیره دیده می شوند”. البته به نظر می رسد ادبیات داستانی حال حاضر ما هم چندان از این فضا دور نباشد.

ادبیات داستانی دهه چهل، ادبیات اعتراض است. در این دوره توجه به ادبیات روستایی به اوج می رسد. درویشیان امپریالیسم را به عنوان نیرویی غارتگر در برابر دیدگاه روشنفکران می داند و بنابراین تقابل و ستیز با آن، یکی از وظایف مهم این قشر تعریف می شود  و این مسئله در بسیاری از داستان ها، بیان ادبی به خود گرفته است. در ادبیات روستایی هم این مبارزه چه در اصطبل، چه در مبارزه با بیگانه ها، معادن و مبارزه برای احیای حقوق در زمینه ی زمین و آب نمود پیدا کرده است.

درویشیان نویسندگان این دهه را یا عنوان ”روشنفکران ناراضی” توصیف می کند. این شخصیت ها در بازتاب ادبی شان انسان هایی هستند ”اهل مطالعه و کتاب، منتقد وضع موجود، منفعل، ذهنی گرا و اخلاقی. نسبت به مردم طلبکار و نسبت به جهان مایوس و بدبین هستند”. در حقیقت افرادی هستند که محصول روح جامعه ی خویش اند. وی با لحنی انتقادی نویسندگان دهه ی چهل را اوج شیوع سبک ارنست همینگوی می داند که نویسنده هایی همچون اباهیم گلستان و بیژن کلکی را تحت تاثیر قرار داده است.  البته تخت تاثیر بودن نویسنده ها فقط به ارنست همینگوی محدود نمی شوند و نویسندگان دیگری را هم باید با دقت و مجالی دیگر مورد بررسی قرار داد.

علی اشرف درویشیان در تمام عمر حرفه ای خود، رنج و درد را تجربه کرده بود و برای خود رسالتی را قائل شد که تلاش کند تا منفعل نشود. انفعالی که اغلب روشنفکران زمان ما را در خود دفن کرده است و اندیشیدن را به  نق نق زدن های سیاسی و ادبی در فضای پر دود و غبار کافه ها محدود کرده است. انفعالی که نویسنده ی روزگار ما را ترسو و تکنیک زده بار آورده است و تنها دلخوشی آنها را به گرفتن جوایز مسخره و عبث تنزّل داده است . گرچه درویشیان با خوشبینی ِ کمی اغراق آمیز، ” تاریخ صدساله ی داستان نویسی ایران را روندی رو به تکامل می داند که به همین سادگی ها به دست نیامده است”.

منابع

۱. داستان های محبوب من، جلد سوم، علی اشرف درویشیان، رضا خندان، نشر چشمه، ۱۳۸۳

۲. داستان های محبوب من، جلد پنجم، علی اشرف درویشیان، رضا خندان، نشر چشمه، ۱۳۸۸

۳. داستان های محبوب من، جلد ششم علی اشرف درویشیان، رضا خندان، نشر چشمه، ۱۳۸۸

۴. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بررسی آثار درویشیان، علی همدانی، ۱۳۸۳