این مقاله را به اشتراک بگذارید
محله‌های اعیان نشین تهران قدیم کجا‌ها بودند؟
تهران قدیم پر از داستان های گفته و ناگفته برای ما که بچه های نسل جدید هستیم و پر از خاطرات روزهای دور برای والدین و نسل های قبل تر از ما است. همانطور که می دانید، تهران این روزها به صورت بنیادی با تهران دهه های قبل، زمین تا آسمان فرق کرده است اما هنوز هم یاد و خاطره ی آن برای بزرگ تر های ما زنده و داستان هایش برای ما جذاب است.
محله های ثروتمندان در تهران قدیم هم یکی از نقاط بیشمار شهر تهران در دهه های قبل بوده است که حتی هم اکنون هم کما فی السابق وجود دارند و در زمره ی خیابان ها و محله های شاخص و معروف تهران هستند. پیشنهاد می کنم که در ادامه با ما همراه باشید تا به اتفاق یکدیگر، محله های ثروتمندان در تهران قدیم را بشناسید.
در اوایل قرن ۷ هجری، با ویرانی شهر ری و مهاجرت مردم آن به تهران، تجارت، ساخت و ساز و شهروندی مردم ری به تهران انتقال یافت و باعث پیشرفت آن شد. در دوران صفوی بسیار بر اهمیت تهران افزوده شد اما سرچشمه ی شکوفایی و پیشرفت این شهر، به پایتختی آن بر می گردد. آقا محمدخان قاجار، بنیان گذار حکومت قاجار که پس از بارها تلاش برای تصرف تهران، بالاخره موفق به انجام این کار شده بود.
وی در بهار سال ۱۱۶۵، پس از سال ها جنگ با خاندان زند و مدعیان پادشاهی تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد. تبدیل شدن تهران از شهری معمولی به یک پایتخت مدرن، از بعد از حکومت قاجارها شروع شد. تهران به ۲۲ منطقه و ۱۲۲ ناحیه ی شهری تقسیم شده است و شهرهای تجریش و ری را نیز دربر گرفته است. همانطور هم که می دانید، تهران یا به عبارتی دیگر؛ طهران قدیم از ۴ محله به صورت کلی تشکیل شده بود.
این محله ها به نام های سنگلج، اودلاجان یا عودلاجان، بازار و چاله میدان معروف بودند. در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار، چندین محله ی تازه ی دیگر به نام های؛ ارگ، چاله حصار، خانی آباد، جوادیه، قنات آباد، پاچنار، پامنار، یافت آباد، گار ماشین، گود زنبورک خانه، صابون پز خانه، گود عرب ها و دروازه ی قزوین ساخته شد.
نام دیگر محله های شهر تهران نیز عبارت بودند از: ری یا شاه عبدالعظیم، شمیران یا تجریش، تهران پارس، تهران نو، نارمک، کَن و فرحزاد، طرشت و حسن آباد، بریانک یا هفت چنار.
با این که هنوز هم بسیاری از آن محلات با همان اسم و رسم قدیم وجود دارند، اما نام بسیاری از محله های تهران عوض شده است. حال در میان محله های جور واجور این اَبر شهر، محله های ثروتمندان در تهران قدیم برای خود دنیایی جداگانه دارند.
برای خیلی از افراد جالب است که بدانند، در تهران قدیم، محله ی ثروتمندان در کدام نقطه از مناطق ۲۲ گانه ی امروزی این شهر قرار گرفته است. در نقشه های به جا مانده از دوران حکومت قاجار در سال ۱۲۵۸، چهار محله ای که بالاتر از آن ها نام بردیم، به عنوان محله های ثروتمندان تهران قدیم ذکر شده است. البته قابل ذکر است که بعدها، محله های ارک و دولت به این ۴ محله اضافه شدند و وجه تمایز این دو محله ی جدید، آن بود که افراد پر نفوذ و البته ثروتمند در آن زمان، در این دو محله در میان باغ های وسیع زندگی می کردند. این ۲ محله ی قدیمی، هرگز تراکم جمعیت محله هایی چون محله ی سنگلج، چاله میدان و بازار را نداشتند.
اولین خصوصیت بارز این محله ها این بود که در این کوچه ها و محلات ، از کوچه های تنگ و باریک و دراز خبری نبود. البته، انتخاب این محله ها برای زندگی توسط افراد سرشناسی همچون میرزا یوسف مستوفی الممالک در جذاب تر شدن این مناطق به عنوان محله های برای زندگی کردن افراد بی تاثیر نبود. تصرف اراضی وسیع در قسمت شمالی تهران آن روزها توسط میرزا یوسف مستوفی الممالک، محله هایی هچون بهجت آباد، یوسف آباد و حسن آباد را به وجود آورد. خیابانی همچون سنگلج، سابقه ی تاریخی بسیار زیادی دارد
بر اساس آخرین یافته ها، سابقه ی شکل گیری خیابان سنگلج، به سال ۱۲۵۰ هجری قمری می رسد. محله ی سنگلج در زمان خود یکی از بزرگ ترین و آبادترین و پرجمعیت ترین محلات تهران بوده است که مخصوصا تکیه های آن بسیار شهرت دارد. تکیه خانه ی مشهور قورخانه کهنه از جمله ی جاذبه های این خیبان است که در حال حاضر، به خیابان قورخانه تبدیل شده است و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می رسد.
از تکیه های سنگلج که روزی در میان محله های ثروتمندان در تهران قدیم می رسد، چندین گذرگاه و خیابان انشعاب پیدا می کرد که خیابان شاهپور که امروزه به نام خیابان وحدت اسلامی شناخته می شود و در غرب سنگلج واقع شده است، یکی از آنها است. گذرهای معروف این خیابان نیز گذر تقی خان در شمال و گذر شریف الدوله که در ضلع جنوبی آن قرار گرفته است، می توان نام برد. این دو گذر معروف به درخونگاه منتهی می شدند.
البته چندین حمام بزرگ با خزینه ها و چال حوض های عظیم در سنگلج وجود داشت. سنگلج در دوران قدیم، دارای یک یا چند کدخدا بوده است. اسامی این کدخداها زیاد است اما یکی از این افراد سرشناس، حاج میرزا زکیخان بود. حاج میرزا زکیخان که متصدی تدارکات بود و هزینه ی چراغانی و تنظیم امور دسته های عزاداری و حرکت آن ها در روز عاشورا در چاله حصار را مهیا می کرد، می توان نام برد. از مشخصه های امروز این محله می توان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه ی ۱۳۴۰، ساخته شده است
همانطور که گفتیم، به صورت کلی در نقشه های به جای مانده از روزگار قاجار چهار محله ی عودلاجان، چاله میدان، بازار و سنگلج به عنوان محله های ثروتمندان در تهران قدیم یاد شده است اما، همه ی محله های ثروتمندان در تهران قدیم به همین اسامی منتهی نمی شود. محله هایی همچون: اقدسیه، آجودانیه، درکه، فرمانیه، جماران، دزاشیب، قلهک، کامرانیه، فرحزاد و بسیاری از محله های دیگر در زمره ی محله های ثروتمندان در تهران قدیم قرار می گیرند که ما به اختصار برخی از آن ها را شرح می دهیم.
محله ی دزاشیب؛ که در نزدیکی خیابان تجریش قرار گرفته است به این خاطر به این نام شناحته شده است که، قلعه ی بزرگی در این منطقه به نام شیب وجود داشته است و همچنین در گذشته به این منطقه دزآشوب و درج سفلی در لهجه محلی ددرشو هم می گفتند. یکی دیگر ازدلایل احتمالی نام گذاری این محله که در زمره ی محله های ثروتمندان در تهران قدیم بوده است، این است که این مکان محل کشف سکه ها و اشیاء قیمتی بوده. در گذشته این منطقه ییلاق کارکنان سفارت روسیه نیز بوده است و به همین علت، بسیاری از پورلداران و اعیان های تهران در این محله سکنی می گزیده اند
محله ی کامرانیه؛ در ٣ کیلومتری شرق تجریش قرار گرفته است و همچون بیشتر مناطق شمیران بافتی روستایی داشته و آمیزه ای از شهر سازی مدرن و سنتی در آن به چشم می خورد و در میان محله های ثروتمندان در تهران قدیم قرار گرفته است. زمین های این منطقه ابتدا به میرزا سعیدخان انصاری، وزیر امور خارجه ناصر الدین شاه تعلق داشت و پس از آن، کامران میرزا که پسر بزرگ ناصر الدین شاه بود؛ با خرید زمین های جماران و حصار بوعلی آنجا را کامرانیه نامید. بیشتر اراضی کامرانیه روزگاری باغ و عمارت ییلاقی کامران میرزا بوده و نام کامرانیه نیز از نام وی گرفته شده است.
در وصف وسعت باغ کامرانیه نقل کرده اند که؛ در این باغ الاغی در تابستان گم شد و هرچه جستجو کردند آن را نیافتند. بعد از ۴ یا ۵ ماه، در اواخر پاییز که خزان پاییزی باغ را عریان کرده بود، اسکلت الاغ را زیر درختی در نقطه ای دوره افتاده از باغ پدا کردند زیرا حیوان را مار زده بود. جالب است بدانید که نخستین خط تلفن شهر تهران در کامرانیه نصب شد که ناصر الدین شاه با عمارت قزاقخانه در تهران صحبت کرد. البته، اولین بیمارستان حیوانات خانگی ایران با نام بیمارستان دامپزشکی تهران نیز در این محله افتتاح شد.
محله ی جماران؛ می گویند که زمین های محله ی جماران متعلق به سید محمد باقر جمارانی از روحانیون معروف در زمان ناصر الدین شاه بوده است. یکی دیگر از دلایلی که برای انتخاب این اسم برای این محله بیان می شود این است که، برخی از اهالی معتقدند که در کوه های این محله از قدیم مار فراوان بوده و مارگیران برای گرفتن مار به این ده می آمدند و دلیل نام گذاری این منطقه نیز همین بوده است و عده ای هم معتقدند که جمر و کمر به معنی سنگ بزرگ است و چون از این مکان سنگ های بزرگ به دست می آمده است و به مین خاطر آن را جماران، یعنی محل به دست آمدن جمر نامیده اند. به هر حال نام جماران در میان محله های ثروتمندان در تهران قدیم قرار گرفته است.
محله ی اقدسیه؛ یکی از محله های شمال شرق تهران و منطقه ی شمیران است. اقدسیه در گذشته متعلق به صندوقدار ناصرالدین شاه بود که بعد از بخشش آن به همسر ناصرالدین شاه به نام امینه اقدس ملقب به اقدس الدوله، این منطقه اقدسیه نام گرفت.
الی گشت