نقد: کشفِ حقیقت نه؛ ارایه­ی خوانشِ ممکن از متن

نقد ادبی، نوشتن- خوانش یا خوانش- نوشتن است؛ این که در فرهنگ ما، نقد، شناختن سره از ناسره است؛ این یک برداشت دگم، مقتدر، وَ ایستا است؛ اصولن، در روزگار ما دیگر حرف از سره وُ ناسره، معنایی ندارد؛ چون همه چیز، ساخته می­شود؛ بنابر این، نمی­توان نمونه­ی معیار را – که گویا همان سره باشد- یافت؛ وَ متن­ها را بنا به همان نمونه­ی معیار، ارزش­یابی کرد؛ هر متن بنا به ساخته­گی بودن خود، ارزش دارد نه بنا به تقلیل یافتن در ساختی که گویا آن ساخت؛ ساخت معیاری است.

شاید همین نامِ «نقد»، ما را دچار گمراهی کند؛ زیرا ما از «نقد» پیش­داوری ذهنی خاص خود را داریم که این پیش­داوری ذهنی، به ما امکان می دهد تا به متن یا تهاجمی برخورد کنیم یا تاییدی؛ چون در ساختارِ فکری ما برداشت از نقد؛ برداشتیِ دوتاییِ تقابل گرایانه است که فقط جنبه­ی مثبت وُ منفی دارد.

بهتر است بتِ­ پیش­داوری ذهنی خویش را از نقد، درهم بریزیم؛ این درهم ریختاندن بتِ ذهنی ما از فهمِ نقد با خوانش نظریه­ها، ممکن است؛ زیرا این نظریه­هاست که پرسش­های ممکنی را در باره­ی متن به ما ارایه می­کند؛ پرسش­هایی که در پی پاسخ نه بلکه در پی اقتدار­زدایی ذهنی ما از معنای متن است؛ تا به متن، وَ معنای متن با یک دیدگاهِ بسته، مقتدر، همیشه­گی، وَ ثابت، نگاه نکنیم.

ما همیشه در نقد در پی فهم­پذیر­کردن مولفی، بوده­ایم که این مولف، سوژه­ی مطلق بوده است؛ طبعن اعتبار دادن سوژه­گی مطلق به مولف، تصور از معنا را نیز مطلق می­کند؛ هنگامی که تصور از معنا، مطلق می­شود؛ دیگر، کافی است نه متن بلکه اثر داشته باشیم، وَ آنهم یک اثر؛ چون با داشتن مولف مطلق، وَ سوژه­ی مطلق، نباید تصور از متن، یا متن­ها، وَ تصور از مولف­ها را، داشت.

این تصورِ سوژه­گی مطلقِ مولف­محورانه، حضور سوژه­گی مطلقِ منتقد­محورانه را نیز در پی داشته است؛ که این تصورِ سوژه­گی مطلق در منتقد؛ تعدد خوانش را از متن گرفته است؛ وَ متن را از بالقوه­گی در یک وضعیت بالفعلی مصرف­شده، نگه می­دارد؛ درحالی که متن، بایست، توانش بالقوه­گی­اش را بتواند برای نسل­ها وَ خواننده­ها حفظ کند تا هر خواننده­ای، بتواند با متن، کنار بیاید.

بنابر این، مولف به عنوان سوژه­ی مطلق، تصور تولید متن را ناممکن می­سازد وَ تصور خلق اثر را به میان می­آورد؛ تصورِ خلقِ اثر؛ پشتوانه­ای می­شود برای ایده­ی معنای مطلق که در پشت لفظ وُ واژه­های اثر، پنهان شده است؛ که نیازمندِ کشف می­باشد؛ اما هرکسی این معنای مطلق را کشف نمی­تواند؛ بایستی، منتقدی باشد برخوردار از سوژه­گی مطلق؛ تا معنای اثر را کشف کند؛ معنا در اثر، حقیقتی است یگانه، بی زوال، فراتر از تصور زمان، که اعتبار جاودانه­گی وَ همیشه­گی، دارد.

اینجاست که تصور از معنا به عنوان حقیقت، تبارز می­کند که بایستی این حقیقت، کشف شود؛ در حالی که حقیقت وُ معنا، هر دو ساخته (جعل) می­شوند؛ امر درون­متنی استند نه بیرون­متنی؛ این کشفِ حقیقت، بزرگ­ترین گمراهی­ای بوده است که ما در نقد با آن رو به­رو بوده­ایم؛ زیرا، مولف را به عنوان سوژه­گی مطلق به اقتدار می­رساند که تنها اوست، که حقیقت را از ماورا، درمی­یابد­وُ، در اثر ارایه می­کند؛ متن را زیر نام اثر، به اقتدار می­رساند، به این معنا که، اثر در خود، حقیقتی را پنهان کرده است که مولف آن را ارایه کرده است؛ وَ منتقد را به اقتدار سوژه­گی مطلق می­کَشاند، گویا فقط یک منتقدِ دارای بصیرت است که بتواند حقیقتی که را که مولف در اثر، پنهان کرده است، آن­را کشف کند.

این کشف هم یک سلسله­ی رمزآلود دارد، از اثر به ذهنِ مولف وارد­شدن، از ذهنِ مولف به ماورا به ذهن سوژه­ی مطلق رفتن؛ چون مولف هم، سوژه­گی­اش را از سوژه­ی مطلق بایستی دریافت کند؛ بنابر این، آنچه را منتقد، بنام حقیقت در اثر کشف می­کند، بیش­تر به یک سیر وُسلوکِ عرفانی می­ماند.

از دیدگاهِ نظریه­های معاصر، نقد، کشف حقیقت نه بلکه خوانش­های ممکن است از متن؛ این خوانش­های ممکن امکان می­دهد تا متن، بتواند برای خواننده­ها، معنای بالقوه، داشته باشد؛ برداشت من این است که دانش­واژه­ی «نقد»، تصورِ غیر دموکراتیک، اقتدارگرا، وَ مطلق­انگاری را در پی دارد؛ بنابر این، پیشنهاد می­شود تا به جای نقد، «خوانش» به کار گرفته شود؛ چون از «خوانش» می­توان، تصور کثرت­گرایانه، وَ دموکرات، داشت.

برداشت­ام این است که در نقد، تصور رد یا پذیرش، اصولن، معنا وَ اهمیت ندارد؛ نقدِ خوب، آن است که تاویل ممکن را بتواند از متن ارایه کند؛ با این تاویل ممکن، هم به متن، دانایی، بخشد، وَ هم، جهانی ممکنی را از متن برای خواننده­گان، ارایه کند؛ تا خواننده­گان، بتوانند به چشم­اندازی در متن، دست یابد؛ نقدی که نتواند معرفتی ممکن را از متن ارایه کند؛ می­تواند هر چیزی باشد اما نقد نخواهد بود؛ گاهی دوستان به نقد­نوشته­های من، خُرده می­گیرند که نقد نوشته­هایت، موضع­گیری انتقادی در قبال متن مورد نقد، ندارد؛ اما من از نقد، هیچ گونه، تصورِ موضع­گیرانه­ی انتقادی ندارم؛ چون تصورم از نقد ارایه­ی خوانشی ممکنی­ست، که می­تواند تاویل یا تفسیر ممکن، از یک متن باشد؛ آنهم زمان­مند وُ مکان­مند.

نقد، اتفاقی است که پس از خواندنِ خوبِ متن به عنوان یک خوانش، وسط مثلثی، که ضلع­های آن، نویسنده، متن وُ خواننده است، رخ می­دهد؛ اصولن، نوشتن هم خوانشی­ست که مولف با خوانشی از جهان، روزگارش، پیرامون­اش، وَ متن­ها، به آن دست می­یابد، وَ خوانش­اش را در متن، ارایه می­کند؛ اما مولف در ارایه­ی آن، آگاهی یا تسلط مطلق ندارد؛ بلکه، فراتر از دانایی وُ پیش­آگاهِ مولف، جریان­های از برخوردِ مولف با جهان، با متن­ها، با پیرامون، وَ روزگارش، وارد متن، می­شوند­وُ، متن را می سازند؛ هم در ارایه­ی متن، مولف، بر ساخته­شدنِ متن، اراده­ی کامل ندارد، وَ هم بعد از ارایه­­شدن متن.

 نشانه­های درون­متن، بی نهایت رجعتِ معرفتی دارد که این رجعتِ معرفتی، در وسطِ جهان، با ارتباط­گیریِ مولف، متن، وَ خواننده، اتفاق می­افتد؛ بنابر این، با تفاوت هر خواننده، با تفاوت مکانی وَ زمانی متن، با ترجمه­ی متن از یک زبان به زبان دیگر، نشانه­های رجعتِ معرفتی متن نیز، تفاوت می­کند؛ اینجاست که متن، وَ نشانه­های متن، به بالقوه­گی می­رسند، وَ با زیبایی­شناسی دریافت خواننده، متن، سر از نو، معنامند، می­شود؛ اگرچه در این معنامندی، تاثیر مولف اندک است نسبت به تاثیر نشانه­های متنی وَ پدیدار­شناسی خواننده از نشانه­های متنی بنا به موقعیتی که در زمان وُ مکان، وَ درکلِ جهان دارد؛ اما نمی­توان تاثیر مولف را درکل، در معنامندی متن، نادیده، گرفت؛ حتا اگر ما، مولف را نمی­شناسیم، یا این که متن، اصلن، از همان موقعی که به دست مردم رسیده، مولف­اش نامعلوم بوده؛ باز هم در لابه­لای نشانه­های متن، تخیلی، موجودی، حضور دارد که با تخیل خویش، نمی­گویم به متن نظم بخشیده است (چون، متن، خودش ناسازه است؛ این ناسازه­گی­هاست که خواننده­ها در آن گیر می­مانند؛ اگر متن ناسازه، نبود؛ وَ از نظمِ قابل تصور وَ قابل پیش­بینی برخوردار بود؛ دیگر، نیازی نبود؛ این همه، دنبال معنا، در متن بود)، اما می­توانم بگویم که بنا به تصادمِ مولف با جهان، با متن­ها، با چیزها، این متن، شکل گرفته است؛ اندوه، درد، رنج، عشق، وَ… مولف بر ناخودآگاهِ متن تاثیرش را گذاشته است؛ که این تاثیر، بر روانِ خواننده، بی تاثیر نیست؛ در وسطِ جهان، نشانه­های متنی، زمان، تاریخ، موقعیتِ روانی خواننده، و تاثیر عاطفی مولف بر ناخودآگاهِ متن وُ خواننده؛ خوانشی ممکنی، از متن، جان می­گیرد، وَ این خوانش، می­تواند معرفتی را از متن ارایه کند؛ این معرفت را بنا به نام معمول، می­توان، «نقد» (خوانش) از متن، گفت؛ که در آن هیچ گونه، موضع­گیری انتقادی برای رد یا تایید متن، درکار نیست، بلکه مهم، امکانی­ست که متن به خواننده، بخشیده است؛ امکانی که متن به خواننده می­بخشد، این است که خواننده را وا می­دارد تا با دیدی متفاوت از قبل به چیزها وُ جهان نگاه کند؛ با این نگاهِ نو به جهان، دست به ارایه­ی خوانش، از متن می­زند.

موقعی که ما در نقد از ارزش، می­گویم در حقیقت داریم، پیش­داوری­های ذهنی خویش را بر متن، تحمیل می­کنیم؛  اگرچه، از این کار، چاره­ای نیست؛ چون هیچ دانایی­ای، مبرا، بی غرض، مستقل از منفعتِ ما، وَ مستقل از هستی­شناختی ما نیست؛ با گفتن از ارزش در متن، به نوعی، می­خواهیم که متن را تصر ف کنیم؛ تصرف­کردن، یعنی، چیزی را از خود­کردن، چیزی را به خود اختصاص­دادن، چیزی را متعلق به خود­کردن؛ اما تصرف­کردن متن، یک دلخوشی­ست؛ چون، خودِ تصرف، برای بشر، یک سرخوشی­ست؛ سرخوشی، امری­ست سراب­گونه که به امرِ والا می­ماند؛ تصور­کردنی است، وَ انسان می­تواند بنا به این تصور، به وجد وُ هیجان آید اما لمس­کردنی وُ تصرف­شدنی نیست؛ بنابر این، نقد، متن را تصرف نمی­تواند؛ فقط، چشم­اندازی به سوی متن می­گُشاید، که این چشم­انداز، بیش­تر به پرتو­افگنی­ای می­ماند که بر چیزی، تیره- روشناییِ سایه­- روشن، پرتاب کرده باشد؛ نه روشنایی کامل.

نقد (کشفِ حقیقت نه؛ ارایه­ی خوانشِ ممکن از متن)

                                                                                                                                                                           یعقوب یسنا

مد و مه – 14 مرداد 1392