در کارگاه های آموزش داستان نویسی چه خبر است؟

درباره کیفیت و میزان تاثیرگذاری کلاس‎‎ها و کارگاه‎های داستان‎نویسی، نظرات گوناگون و گاه ضد و نقیضی را شاهد هستیم، برخی خروجی آن را  چشگیر دانسته و حتی رونق نسبی داستان‎نویسی در این سالها را نیز تا حدودی حاصل این مسئله می‎دانند، و برخی نیز برعکس آن را یکنوع دلخوش‎کنک برای برخی علاقمندان کم اطلاع و جویای نام ارزیابی می‎کنند که دلشان می خواهد کتابی هم در کارنامه خود ثبت کنند که به کار پز دادن پیش در و همسایه یا دوست و رفیق می‎آید! امروز با مقاله‎ی حمید رضا امیدی سرور درباره این کلاسها باب بحثی را باز می‎کنیم که اگر دیگر دوستان هم علاقه‎ای به شرکت در آن داشته باشند، «مد ومه» آماده انعکاس نظرات آنها نیز هست، امیدواریم که با مشارکت دیگر دوستان این مطلب آغاز کننده سرفصلی باشد که از جمع بندی مطالب رسیده بتوان به نتایج روشنی درباره کم و کیف این رویکرد آموزشی در ادبیات داستانی ایران که هم پرطرفدار بوده و هم شاگردان و آثار بسیاری از دل آن بیرون آمده‎اند، رسید. اشاره به این نکته بدیهی اما ضروری می‎نماید که نظرات نویسندگان مطالب، الزاما دیدگاه «مد و مه» نیست.

دبیر تحریریه

***

همین چند روز پیش در خبرها از تشکیل کلاسهای داستا‎نویسی توسط یکی از نویسندگان خواندم که در آن در شرح  و توضیح کم و کیف این کلاسها به شاگردان نوید داده شده بود، که اگر دراین کلاسها شرکت کنند و در ترم اول با مبانی داستان‎نویسی آشنا شوند، از ترم دوم توشتن یک رمان را آغاز خواهند کرد و به تدریج در طول دوره‎ی دوم نگارش آن را ادامه داده و احتمالا اگر شاگرد مستعدی باشند، در پایان ترم دوم یک رمان حاضر و آماده خواهند داشت. بعد هم میزان و مبلغ شهریه‎ی هر دوره را مشخص کرده بود. استاد کلاس‎هم اگر چه چند رمان و مجموعه داستان در کارنامه داشت، اما روی هم رفته به سختی می‎شد حداقل دودهه تجربه‎ی نویسندگی به پای او نوشت. حال استاد این کلاس جای شکرش باقی‎ست چرا که لااقل سن و سالی دارد و ده پانزده سالی تجربه، که در مقابل برخی از این اساتید داستان نویسی که این روزها رویت می شوند خیلی‎ست! کمی پیش از این خبر یک دوره گارگاه آموزش داستان‎نویسی را خواندم که در آن نویسنده‎ای در کسوت استادی ظاهر شده بود که هنوز یک دهه تجربه‎ی داستان‎نویسی برای خود نیندوخته بود و اگر دوسه کتاب داستانی‎اش را درست و حسابی نقد کنیم، خودش نیازمند گذراندن دوره‎های آموزشی خواهد بود!

حقیقت اینکه نمی‎خواهم منکر تأثیر و اهمیت چنین کلاس‎هایی در رشد جوانان علافمند به داستان‎نویسی بشوم، هر چند که در مورد خود آنها و نحوه‎ی اداره‎ی این کلاسها و محتوای آموزشی آنها نیز حرف و بحث وجود دارد. که آن را به زمانی دیگر موکول می‎کنم. حتی روی تأکیدی که جدیدا در این کلاس‎ها  بر پرداخت شهریه‎ی هر دوره می‎شود، اشکال چندانی نمی بینم که خب نویسنده جماعت هم خرج دارند، به ویژه اینکه اصولا از راه نویسندگی پولی در نمی‎آید و نویسنده‎ای که بخواهد در این زمینه حرفه‎ای کار کند، ناگزیر از اینجور وصله پینه‎هاست:  از ویرایش گرفته تا آموزش و البته سفارش (یعنی نوشتن یکسری کتابهای سفارشی در زمینه‎ی زندگی نامه و … به سفارش ناشران دولتی و خصوصی که حق التألیف اندکی دستش را بگیرد). این هم از مصائب نویسنده بودن در این دیار است که از شرایط ویژه‎ای برخوردار است، که شأن اجتماعی شاید داشته باشد(آن هم در میان عده‎ی معدودی)، اما آخر وعاقبت نه!

اما فعلا می‎خواهم این را بپرسم که آیا هر نویسنده‎ای که دو سه اثر چاپ شده در کارنامه داشت، می‎تواند بیاید و یکی از این کلاس‎ها را برگزار کند، و جوان علاقمند و از همه جا بی‎خبری که فکر می‎کند داشتن یک اثر چاپ شده، شأنیت استادی به آن نویسنده می‎دهد، در این کلاسها شرکت کند و دست آخر هم چیز دندان گیری دستش را نگیرد.

البته ایرادی به آن جوان کم تجربه‎ای که از سر شوق و علاقه به نوشتن به این کلاس‎ها می‎آید، نمی‎توان گرفت، بلکه من مانده‎ام از عجایب این روزگار که چطور در این بازار بی دروپیکر آموزش داستان‎نویسی، نویسنده یا نویسنده‎هایی که خود هنوز نیازمند آموزش پیش یک استاد سرد و گرم چشیده هستند تا فوت و فن کار را بیاموزند، به خودشان اجازه می‎دهند که در کسوت استادی نشسته و کلاس برگزار کنند! این نکته را نه به شوخی که به جد می‎گویم. روزگاری بود که برای نشستن در جایگاه استادی تجربه و پختگی نیاز بود، که نه حاصل نوشتن چند داستان کوتاه و بلند متوسط و حتی زیر متوسط که حاصل سالهای طولانی تجربه اندوزی و ممارست بود و این گونه بود که از دل این کلاسها شاگردانی بیرون می‎آمدند که چندی بعد به عنوان نویسندگانی مستعد نسل خود حرفی برای گفتن داشتند. نکته‎هم آنجا بودکه این استادان که هریک برای خود وزنه‎ای در ادبیات ایران به حساب می‎آمدند، هر جوان علاقمندی را که تازه داستان خواندن را شروع کرده و چندتایی مشق داستان‎نویسی کرده( و حتی نکرده!) به عنوان شاگرد پذیرفته و پس از برگزاری یکی دو دوره کارگاه داستان‎نویسی، مبانی داستان‎نویسی و همچنین شگردها و شاید هم استعداد داستان را به ایشان تزریق کنند و داستان‎نویس تحویل جامعه ادبی کشور دهند.

و به خطا نرفته‎ایم، اگر این شلم شوربای حاکم بر ادبیات داستانی فعلی را که تا دلتان بخواهد نویسنده‎ی جوان کم مایه بیرون می‎دهد، تا اندازه‎ی زیادی حاصل همین اوضاع و احوال بدانیم. در آن روزگار حاضرشدن سر کلاس استاد مثل ورود به دانشگاه، کنکور خاص خودش را داشت و تا کسی از مجموعه‎ای از شرایط برخوردار نبود، نمی‎توانست در این کلاسها حاضر شود. یعنی علاوه بر استعداد باید حسابی هم کتاب خوانده بود و ادبیات برایش یکی از اولویت‎های زندگی محسوب می‎شد.

اگر قیاسی میان آن استادانی که دهه شصت و هفتاد به تعداد انگشت شمار در ادبیات داستانی داشتیم، با اساتیدی که در دهه هشتاد و به ویژه نیمه‎ی دوم آن که بر تعدادشان به شکل قابل توجهی افزوده شده، داشته باشیم، به شکل بسیار گویایی نشان دهنده وزن شاگردانی‎ست که در سالهای اخیر از این کلاس‎ها بیرون آمده و وارد بازار ادبیات داستانی شده‎اند. دقیقا نسبتی که در سطح و وزن این استادان برقرار است، می‎توان در مورد شاگردان هم مشاهده کرد. یعنی وقتی هوشنگ گلشیری جمعی را گرد خود جمع کرده، البته نه به شکل یک کلاس بلکه به عنوان یک محفل ادبی که محورش گلشیری بوده، شاگردانش می شوند شهریار مندنی پور و منیرو روانی‎پور و …. و وقتی آقا یا خان ایکس (اجازه بدهید اسم نبریم، کلاس یا کارگاه داستان نویسی می گذارند، طبیعی ست حاصلش شود آقا یا خانم یا ایگرگ!

با وجود این تفاسیر، نمی‎توان منکر آن شد که داشتن معلم و استاد بسیار خوب است، اما شرط کافی برای نویسنده شدن هیچ بنی بشری نیست! خوب است چرا که حتی اگر سطح آن استاد زیاد هم بالا نباشد، به هرحال می‎تواند شاگردش را تا جایی راهنمایی کند، نکاتی را به او یاد آوری کند تا به بیراهه نرود. اگر سطح استاد خیلی بالا نبود، درست مثل سیستم حوزوی قدیم – که به نظر من در نوع خود بسیار جالب بود-  در این جا نیز می توان مرحله به مرحله پای درس استادی دیگر نشست. در حوزه وقتی کسی پای درس یک روحانی می‎نشست و بعد از مدتی احساس میکرد به استادی بالاتر نیاز دارد، از استاد خود و یا دیگران در خواست می‎کرد او را به استادی دیگر و بالاتر معرفی کند و این روند تاجایی که امکان بالا رفتن بود، وجود داشت.

خب در ادبیات داستانی هم بد نیست وقتی نویسنده‎ای که هنوز از آن درجه و اعتبار کافی برخوردار نیست، به خود اجازه‎ی استادی می‎دهد، این سعه‎ی صدر را هم داشته باشد که وقتی شاگردش را به مراتب بالاتر رساند، استادی در سطح بالاتر را هم به او معرفی کند. البته اگر بگویم این از محالات به نظر می رسد یا بسیار بعید به نظر می‎رسد شک نکنید چون در این ولایت اغلب نویسندگانی که به هرحال چند کار منتشر شده دارند و خود را صاحب تجربه حساب می‎کنند، به ندرت نویسندگان دیگر را قبول دارند. اغلب خود را تنها وزنه‎ی ادبیات می‎بینند که حرف اول و آخر را در شرایط فعلی می‎زنند!

شک نداشته باشید که بهترین آموزگار در داستان‎نویسی خود رمانها و به ویژه آثار شاخص و ارزشمند تاریخ ادبیات داستانی هستند، خواندن این آثار به شکل غیرمستقیم اگر دارای ذوق و قریحه‎ی نویسندگی باشیم، بیشترین بار آموزشی را خواهند داشت. اگر کسی این تصور را داشته باشد که بدون چنین پشتوانه‎ای حتی به فرض برخورداری از استعدادی نصف و نیمه‎ای می‎تواند به نوشتن رمان بپردازد و در این راه هم به موفقیت برسد، خیالی باطل را در سر پرورانده است. خواندن متون آموزشی و همچنین گذراندن کارگاه‎های آموزشی – آن هم به فرض مفید برگزار شدن این کارگاه‎ها- به عنوان آخرین مرحله از این زنجیره‎ی به هم پیوسته، زمانی می‎تواند سودمند باشد که ابتدا از قریحه و استعداد  نوشتن و سپس از پشتوانه‎ی مطالعه‎ی رمان‎های ارزنده‎ی بسیار زیادی برخوردار باشیم.

آن هم نه به این صورت که استاد مورد نظر بیاید و صرفا عناصر داستان، گونه‎های مختلف آن و یا شیوه‎های کلی آن را به شاگردانش توضیح دهد، همه‎ی این موارد که در کتابهای آموزش داستان‎نویسی به بیان و شکل بهتر و کامل‎تری وجود دارد. توجیه چنین کلاس‎هایی که به جای انتقال دانش و تجربه‎ی استاد به آموزش مبانی داستان‎نویسی اختصاص دارند، تنها در مورد آنها که حتی حوصله‎ی خواندن متون تئوریک و یا قدرت درک آنها را ندارند، می‎تواند توجیه‎پذیر باشد؛ کسانی که فکر می‎کنند، یک شبه می‎توان داستان نویسی را به خورد آنها داد تا نهایتا به عنوان یک نویسنده شروع به نوشتن بکنند.

در چنین کارگاه‎هایی به نظر بیش از هرچیز باید جزئیات و ریزه‎کاری‎های کار باید شرح داده شده و یا با تجزیه و تحلیل نمونه کارهای انجام شده و اصلاح آنها آموزش داده شود. جزئیات و ریزه‎کاری‎هایی که یک نویسنده‎ی جوان مدت زمان طولانی طول می‎کشد که بدانها پی ببرد، اما به کمک تجربه و دانش استاد خود می‎تواند بدون اینکه انرژی خود را در مسیرهای اشتباه هدر دهد، دست به کار خواندن، آموختن و نوشتن بشود.

با وجود همه‎ی آنچه اشاره شد نمی‎توان منکر یکی از مهم‎ترین وجوه شرکت در این کلاس‎ها – با هر کیفیتی که دارند- شد و آن چیزی نیست جز قرار گرفتن در فضایی که به دلیل خصلت گروهی‎اش می‎تواند باعث بوجود آمدن شور و شوق و تشویق این جوانان علاقمند شود و همچنین پیدا کردن دوستانی هم‎ذوق و سلیقه که رابطه با آنها و قرار گرفتن در فضای ادبیات داستانی، می‎تواند به نشویق و شکوفایی این استعدادها ختم شود. بنابراین چه بهترکه کیفیت خود کلاس‎ها و توانایی استادانش به گونه‎ای باشد که به افزایش بار چنین دوره‎هایی بینجامد. اما با همه‎ی این تفاسیر اگر کسی فکر کند که بدون برخورداری از ذوق و مطالعه‎ی فراوان با حضور در این کلاس‎ها بدل به نویسنده‎ خواهد شد، خود را فریب دادن بیش نیست. نویسنده‎ای که استعداد و مطالعه نداشته باشد، حتی به فرض اینکه در چنین کلاس‎هایی  بیاموزد که چگونه می‎توان داستانی سر هم کرد، باز هم نویسنده‎ی خوبی نخواهد شد.

گفتیم تا آن جوان علاقمند به داستان کم اطلاعی که خیلی به این کلاسها امید بسته بداند که این امامزاده معجزه نمی دهد مگر اینکه علاوه بر عشق به ادبیات، قریحه و استعداد نویسندگی، پشتکار خستگی ناپذیر و البته انبانی پر از اندوخته‎های حاصل از مطالعه‎ی رمان های پرشمار، داشته باشد… اگر این شرایط مهیا بود شرکت در این کلاسها میتواند تا اندازه‎ای در سرعت و البته عمق کار در حوزه داستان‎نویسی موثر باشد و گرنه جز تلف کردن وقت، از کیسه رفتن پول شهریه و در قبال آن بدست آورد مقداری اطلاعات کلی و عمومی حاصلی ندارد. اطلاعاتی که در بهترین حالت اگر در حل جدول کلمات متقاطع به یک سوال ادبی برخوردند، شاید بتوانند با این اطلاعات عمومی آن را حل کنند.