نگاهی به رمان «شب ممکن» اثر محمد حسن شهسواری

در فضای رمان نویسی امروز«شب ممکن» را می توان اثری متفاوت به حساب آورد . رمانی که که از منظری نسبی اندیشانه نوشته شده و به نظر حرفهای زیادی هم برای گفتن دارد و از منظر تکنیک رمان نویسی هم می خواهد تجربه ای جدید را به نمایش بگذارد. از همین رو به لحاظ مضمونی چون تلنگری است بر مخاطبان که به یک منبع اکتفا نکنند، آن را از راویان متعدد بشنوند بعد خود به قضاوت بنشینند . از این منظر شب ممکن حکایت همان فیل دراتاق تاریک مولوی است که هرکس برظن خود حدس هایی می‎زند و تفسیرهایی از شهود و تجربه خویش دارد.

***

شب ممکن را به این نیت که داستانی بخوانم و لذت ببرم شروع به خواندن کردم. فصل اول (شب بوف ) روایتی پرتب و تاب است در مورد مازیار ، هاله و سمیرا که می خواهند شب خوشی را بگذرانند . هاله دختر شلوغ و پردردسری‎ست،، سمیر ا را نیز با او اغلب همفکری و همراهی می‎کند و مازیار شبه روشنفکری‎ست که زبان در کام کشیده و می‎ترسد حرفی بزند، که مبادا شب خوش شان به هم به خورد. من مخاطب در برابر هریک از این شخصیت ها تکلیفم روشن است و احساسی نسبت به آنها در من برانگیخته شده، مازیار را دچار نوعی بزدلی می بینم که باعث می شود دوستش نداشتهباشم، برخلافدو شخصیت دیگر و مخصوصا هاله که شلوغ‎بازی هایش را دوست دارم. و این یعنی این شخصیت ها آنقدر خوب از کار در آمده اند که به درکی نسبت به آنها نائل شده و موضعی در قبال‎شان داشته باشیم. با وجود اینکه نویسنده راوی دانای کل را انتخب کرده، اما چنان مرا در متن داستان قرار داده که با فراز و فرود داستان همراه می‎شوم و رفته رفته بر هیجان من درقبال متنمی افزاید تا او را تحسین کنم، هم به دلیل انتخاب هوشمندانه زاویه دید و استفاده درست از آن و هم به دلیل زبان سلیسی که در رمان بکار برده.

اما همه اینها باعث نمی‎شود که از پاره ای مشکلات صرف نظر کرد. به خصوص اینکه در در رمان کم نیستند موقعیت‎ها و اتفاقاتی که اغراق آمیز به نظر می رسند و مخاطب با دشواری می تواند آنها را بپذیرد. سرکشی های هاله شاید در نگا نخست جذاب باشد اما باعث آن نمی شود که از نظر دور داشت که گاه این مسئله ملموس از کار در نیامده، و یا کلیشه صحبت کردن سرهنگ و… هر چند که وقتی شخصیت یا موقعیتی در داستان پذیرفتنی از کار در نیامده، باید گفت که این عدم پذیرش در دنیای داستان واقع شده، اما با این حال به خود نهیب می زنم که شاید این مشکل در نظر من، حاصل آمیزش تخیل و واقعیت باشد، پس از آن درگذشته و برای دنبال کردن داستان، به فصل بدی می روم، اما عجیب اینکه نویسنده در موضع راوی دانای کل، برکرسی شک فلسفی، همچون فیلسوفان مقتدر و تیزبین نشسته است و تمام شخصیت‎ها و رخداد های آن شب را به محک واکاوی و قضاوت گذاشته است.

گویی برتراند راسلی است که در مصاحبه‎اش در« بولتن اندیشه» گفته بود: «هیچ کس نباید درباره هیچ چیز، اطمینان کامل داشته باشد. اگر شما چنین هستید، یقینا در اشتباهید. زیرا هیچ چیز شایسته اطمینان نیست… هرکس باید همیشه عقیده خود را با تردید در نظر بگیرد و هر فرد باید توانایی آنرا داشته باشد که با داشتن تردید به طور قاطعانه عمل نماید.» و یا پوپری است که در کتاب «حدس‎ها و ابطال‎ها» گفته است: «شهود عقلی و تخیلی بسیار مهم است، ولی به آنها نمی‎شود تکیه و اعتماد کرد.» این نگاه و برداشت که همه چیز نسبی است، هیچ چیز قطعیت ندارد، آدمها صادق نیستند، بلکه چند چهره‎اند، اتفاقات و حوادث به صور مختلف بروز می‎کنند و هر حادثه در نوع خودش منحصر بفرد است؛ از دید فلسفی درست است.

اما آنچه بایستی درنظر گرفت، این است که « شب ممکن» داستانی است با تم اجتماعی که توصیف‎گر اوضاع و احوال بخشی از جوانان امروزی است، آیا در ساحت رمان اجتماعی می توان از نویسنده انتظار داشت که در موضع یک فیلسوف شکاک نشسته و به جای تلقی و برداشتی که از منطقی علی و معلولی در ساخت رمان برخوردار باشد، با تحلیل‎های فیلسوفانه ، داستان را با تمام جزئیاتش زیر سوال ببرد! نکته آنجاست که مخاطب «شب ممکن» به عنوان خواننده‎ای که می تواند از این رمان خوشش بیاید یا نیابد، انتظار دارد نویسنده را در موضع داستان نویس ببیند، نه فیلسوفی شکاک. اما سوای فصل نخست رمان در فصل‎های بعدی- شب بوف، شب واقعه – نویسنده بادور شدن از رویکرد پیشین، از موضع بی‎طرفی دور شده و در جایگاه قضاوت نشسته و در واقع آنچه را که می‎توان از مخاطب (با توجه به ذهنیتی که دارد) انتظار داشت، خد بر عهده می‎گیرد.

بدین ترتیب شهسواری با رویکردی نقادانه و عینک شکاکیت نه تنها اساس داستان را زیر سوال می برد که حتی ذهنیتهای خواننده نسبت به شخصیت‎های داستان را به هم می‎ریزد . بدین ترتیب درواقع بیشتر حجم «شب ممکن» تحلیل وقایعی است که در ابتدای آن رخ داده است. با این حساب اگر برخی از خوانندگان عام داستان ، بعد از فصل اول کتاب را کنار بگذارند، نباید بر آنها خرده گرفت. اما صرف نظر از این مسئله و با وجود اینکه شاید «شب ممکن» را بتوان –همانگونه که اشاره شد- کاری متفاوت در نظر گرفت، اما یا این تجربه به ظاهر تازه در محدوده‎ای فراتر از ادبیات داستانی ایران نیز متضمن چنین تازگی‎هایی هست و همین قدر متفاوت به نظر می‎رسد؟

شاید شب ممکن رمانی پست مدرن باشد که نویسنده می کوشد با بازی های تکنیکی ایده فلسفی عدم قطعیت را به مخاطب گوشزد کند، اما به واقع در میانه رمان، وقتی این ایده نویسنده آشکار شده و چند باری هم آن را بکار گرفت، آیا بهتر نبود که با پایان دادن به این دوری که به تکرار می انجامد، به سراغ روایت داستان اصلی برگردد و یا لااقل جوری نقطه پایان رمان را بگذارد که چنین گرفتار در تکرار مکررات به آخر نرسیده و نشود حکایت تمهیداتی برای شکستن کلیشه‎ها که خود – به دلیل تکرار – در دام کلیشه‎ افتاده است. و اگر تمام آن شکاکیت و تاکید بر عدم قطعیت را تعمدی دانسته و تمهیدی برای نتیجه رسیدن به هدف مورد نظر نویسنده فرض کنیم، اما این این تکرار را نه تنها نمی‎توان خود آگاهانه پنداشت بلکه در واقع چیزی نیست جز قدم گذاشتن در دوری تسلسلی که نویسنده راه خروج از آن را پیدا نمی کند، پس ناگزیر بالاخره در جایی و به گونه ای داستان را تمام می‎کند و ره‎آورد این تجربه پست مدرن چیزی نیست جز از دست رفتن لذت خوانش رمانی که در فصل نخست اثری جذاب و خواندنی را نوید می دهد.