داستان آدینه (۴): «قرعه آخر» اثر منوچهر شفیانی

چند خانه کوچک، درهم برهم، که بیشتر شبیه لانه بودند و جور زمانه پشت آن‎ها را خمیده کرده بود، مثل چند زخم داغمه بسته توی دل یک پهنه وسیع به نام «ظلم آباد» جا داشتند.

این خانه‌ها باقی مانده ده بزرگی به نام «حسین آباد» بود که سابقا در تمام آن خطه به خرمی و وفور نعمت معروف بود.

مردم آن‌جا همه ثروتمند و کار چاق بودند و همواره به ساکنین دهات مجاور فخر می‌فروختند.

حسین آباد ژاندارمری داشت، پزشک داشت، یک معلم داشت که بیش از دویست محصل را درس می‌داد.

یک قهوه‎خانه داشت که همیشه پر از مردم دهات مجاور بود.

یک آسیای آبی داشت چند قنات بزرگ از توی ده می‌گذشت که تمام زمین‎های آن حوالی را سیراب می‌کرد. جنگل‎های انبوه و مزار برنج و یونجه حسین آباد دیدنی بود.

لک‎لک‎ها و پرستوها دسته دسته برفراز آن پرواز می‌کردند و زیبائی‎های طبیعت را جاندار می‌کردند.

در حدود بیست سال قبل بود که طبیعت آن رویش را به مردم نشان داد: نخستین بار در یک نیمه شب وحشت‎انگیز سیل مخربی دهقانان بی‎خبر را که در خواب خوش فرو رفته، و خستگی طاقت فرسای روزانه را از تن می‌راندند بی‎خان‎مان کرد و خوابشان را ابدی نمود.

افراد کمی از دهاتیان توانستد خودشان را از مرگ نجات دهند.

خشکسالی، حمله ملخ، شیوع مالاریا یکی بعد از دیگری جان مردم داغدیده حسین آباد را به لب رساند.

دیگر برای هم مسلم شده بود که ماندن‎شان در آن ده نفرین شده به نابودی خواهد گرائید.

آنها که هنوز دستشان به دهانشان می‌رسید از آن‌جا کوچ کردند.

گروه قلیلی که از فرط استیصال مرگ وزندگی برای‎شان یکسان بود همانجا ماندند و توی همین چند لانه به زندگی حقیر خود ادامه دادند.

دیگر خبری از آسیاب، ژاندارمری، پزشک و قهوه خانه و غیره نبود و از همان زمان به مناسبت ظلم‎های پی‎درپی و کمرشکنی که آن خطه را بیچاره کرده بود اسم حسین آباد و ظلم آباد مبدل گشت.

انسانهایی که آن‌جا مانده بودند و هنوز در مقابل جور طبیعت مقاومت می‌کردند از یک نفر سخت حساب می‌بردند. این شخص نه کدخدا بود که به هیچ وجه از زادگاه خود دل نمی‌کند و نه ژاندارم‎هایی که سالی یک بار برای «مشمول بگیری» به ده می‌آمدند، بلکه این وحشت «آقا بالا» نام داشت که هر وقت بازماندگان سیاه چرده ظلم آباد اسمش را می‌شنیدند، لرزه بر اندام‎شان می‌افتاد و در انتظار حادثه‌ای شوم نفس در سینه خاموش می‌کردند.

آقا بالا پسر یکی از دهقانان بود.

قبلا خیلی سر بزیر و نجیب بود. گوسفندان را به کوه می‌برد و شب آن‎ها را به ده باز می‌گرداند.

وقتی دوران کودکی او سپری شد و نشانه‌های بلوغ در او ظهور کرد باز هم تغییر مشخصی در اخلاق و قیافه ظاهریش پدید نیامده بود. با خیال‎های بچگانه دل خوش می‌داشت و وقتی چشمش به زنی می‌افتاد آنقدر رنگ و به رنگ می‌شد که تمام اهالی ده از نجابت و اصالتش حرف می‌زدند.

بیشتر پدران و مادران آرزوی‎شان این بود که فرزند خلفی چون او داشته باشند. آنهایی‎که دختر وقت شوهر داشتند از خدا می‌خواستند که آقا بالا دامادشان بشود.

هنگامی که از سربازی برگشت کاملا اخلاقش عوض شده بود. کمرویی و مدارای او جای خود را به پررویی و خشونت داده بود. با چشمهای هیز و… دریده به زنهای ده نگاه می‌کرد و آنقدر تو خط سینه شان می‌رفت که هر وقت او را می‌دیدند سینه شان را می‌پوشاندند و در هم می‎رفتند. دیگر به جای ترانه‌های عشق انگیز فایز دشتستانی و یا شاطر همدانی یک مشت بیت هرزه که بوی شهوت و کثافت آن‎ها دل آدم را بهم می‌زد ورد زبانش بود.

برای مردم سخن روز شده بود.

عجیب اینجا بود که تمام بچه‌های آن‎ها که به سربازی رفته بودند فهمیده‎تر و با ادب‎تر از قبل شده و با صفایی عالی به دیار خویش بازگشته بودند. اما آقا بالا بعکس در سربازی سفات خوب خود را از دست داده بود.

پس از خاتمه سربازی اولین روزی که به ظلم آباد وراد شد با مرتضی قلی شاگرد عطار ده که جوان خرگردن بود و اهالی ده به زور بازویش ایمان داشتند، گلاویز شد و به جرم این‌که او را نیشخند کرده، آنقدر کتک بخوردش داد که همه به حالش گریستند.

مرتضی قلی که برای اولین بارخوار و خفیف شده بود فردای آن روز خنجرش را برداشت و توی میدان ده نعره زد و حریف را طلبید. آقا بالا هم با یک خنجر وارد میدان شد. مردم هر چه آن‎ها را منع کردند و عواقب شوم این برخورد را بهشان اخطار کردند، فایده‌ای نداشت. خشم و غرور آن‎ها بر وساطت مردم چربیده بود و هر دو حریف مثل دو شیر زخمی، غران و نعره زنان به همدیگر نزدیک شدند. قطات درشت عرق از سر و رویشان می‌بارید. نگاه هر دو وحشی و انتقامجو بود. هر دو دندان به لب می‌فشردند و برق خنجرشان چشم دهاتیان را می‌آزرد.

نفس سینه شان را چنگ می‌انداخت و هر دو حریف همینطور آرام آرام به همدیگر نزدیک می‌شدند و فاصله آن‎ها بیش از یک متر نبود. دستهای هر دو آماده حمله بود.

مرتضی قلی با لبخند تمسخرآمیز که حریف را در هم می‌پیچید، نشان داد که انتظار دارد حمله اول از طرف حریف باشد و آقا بالا با منتهای خشم خنجرش را به طرف سینه حریف پایین آورد.

مرتضی قلی حمله را دفع کرد و روی حریف جست زد.

حمله او فوق العاده سریع و جالب بود. کم مانده بود که شکم آقا بالا را سراسر شکاف دهد، اما آقا بالا جا خالی کرد و بعد با یک لگد چنان به پهلوی حریف زد که او را چند متر دورتر پرتاب کرد.

مرتضی قلی مثل مار به خود می‌پیچید.

فریاد مشهدی غلامحسین عطار پیر ده که اشک چشمهای کوچکش را پر کرده بود آخرین قوای مرتضی را جمع کرد:

«مرتضی وخی… تو نباید زیر دست نامرد جون بدی»

مرتضی قلی تکانی به خود داد، ولی هنوز کاملا بلند نشده بود که خنجر آقا بالا گردنش را شکافت.

ضربه کاری بود و او را نقش بر زمین کرد.

مرتضی در آخرین لحظات حیات به مردم گریانی که بالای سرش حلقه زده بودند گفت:

«من بالا رو می‌بخشم به شرط این که حامی و یاور زن و فرزندم باشد.»

کدخدا تصمیم گرفت که او را دست و پا بسته به ژاندارمری ده مجاور تحویل دهد، اما ریش سفیدان مانع شدند و گفتند چون مرتضی خونش را به او حلال کرده هیچ عکس العملی نباید نشان داد.

بالا، زن مرتضی را عقد کرد.

ولی هنوز یک سال از ازدواج آن‎ها نگذشت که او را طلاق گفت.

دوباره دیوانگیش عود کرد.

دوباره شرور شد.

یکی دیگر از دختران ده را به زنی گرفت.

کارش به جایی رسیده بود که به خانه کدخدا برای خواستگاری رفت.

کدخدا اول مخالفت کرد.

ولی سرانجام تهدید آقا بالا او را مجبور به قبول نمود.

و با این فکر که شاید به واسطه این پیوند پشتیبان نیرومندی برای خود ترتیب دهد به او روی خوش نشان داد. دختر کدخدا چندماه بعد از عروسی چنان از دست شوهر لاابالیش به تنگ آمد که مهر حلال و جان آزاد گفت.

در این هنگام ترس دهاتیانی که دختر بزرگ داشتند به منتهای درجه رسیده بود. همه از این وحشت داشتند که اگر او به منزلشان قدم گذارد. خواستار وصلت با آن‎ها بشود به او چه بگویند؟ چگونه می‌توانند مخالفت کنند؟

بالا آن‎ها را تهدید می‌کرد که شب سرشان را توی رختخواب خواهد برید و همه این حرف را باور می‌کردند و مجبور بودند دختر خود را به او تسلیم کنند.

برخلاف انتظار، روزی قرعه به منزل سر کار ولیخان اصابت کرد.

سرکار ولیخان ژاندارم پیری بود که بعد از بازنشستگی به ملک آباو اجدادیش که همین ظلم آباد بود، بازگشته بود و همه به خاطر سمت قبلیش او احترام می‌گذاشتند.

وقتی نیم تنه ژاندارمیش را می‌پوشید، تفنگ را حمایل و مدال بزرگش را به سینه نصب می‌کرد. و بعزم شکار از ده خارج می‌شد، مردم از هیبت او دچار رعشه می‌شدند.

سرکار ولیخان یک دختر و یک پسر داشت.

اسم دخترش پوران بود.

پرویان اسم دختر رییس هنگ بود که آن را یواشکی روی دخترش گذاشته بود. و همیشه از این زرنگی کیف می‌کرد.

***

غروب از روی ظلم آباد می‌گذشت و غم انگیز بود. سرکار ولیخان روی سکوی پیش ایوان نشسته بود و داشت با یک قیچی کوچک سبیلهایش را اصلا می‌کرد. در همین موقع در منزلش بصدا در آمد.

ژاندارم پیر خودش بلند شد و در را باز کرد.

بالا در آستانه در قد کشید، لحظه‌ای بهم خیره شدند. لالا انتظار دشت ژاندارم به او سلام گوید و ولیخانو که او را جز آدم نمی‌دانست با نگاهش او را از این مسامحه سرزنش می‌کرد. غول بی شاخ و دم در برابر نگاههای نیشدار ژاندارم نتوانست مقاومت بیشتری بکند:

«سلام کرد می سرکار»

نیش‎های ژاندارم باز شد و یک رج دندان ریز که شبیه دندان بچه‌ها بود از زیر سبیل پر پشتش نمایان شد:

«مشرف فرمودین… بفرمایین داخل»

آقا بالا که انتظار این تعارف را داشت پرید داخل. سرکار ولیخان او را توی پیش ایوان راهنمایی کرد و وقتی روبروی هم نشتسند آقا بالا گفت:

«خیلی وقته که می‌خواستم خدمت برسم»

ژاندارم کیف کرد:

«ای بابا کی تو این ظلم آباد بیاد کسی هست»

بالا دروغکی لبخند زد و خودش را ساده و صمیمی نشان داد:

«ما مخلص سرکاریم هر امری داشته باشین اطلاعات می‌کنیم»

ژاندارم باز کیف کرد:

«اینم از جوون مردیتونه. الحق که هر چه مردم میگن دروغه»

«سرکار کوه به کوه نمی‌رسه، آدم به آدم می‌رسه. بالاخره دروغهای مردم آفتابی میشه»

سرکار ولیخان مسیر صحبت را بی مقدمه عوض کرد:

«کو اون جوونی. کو اون زور بازو…. ما دیگه رفتنی هستیم. روزگاری من یل هنگ خودمون بودم، چندین بار تو تیراندازی مدال گرفتم»

ژاندارم لحظه‌ای سکوت کرد و بعد فریاد زد:

«پوران جان اون مدالهای منو از تو چمدون بیار»

اسم پوران «بالا» را تکان داد و آب توی دهانش جمع کرد.

چند لحظه بعد دختر قشنگی که خودش را چادر پیچ کرده بود از اتاق خراج شد.

قسمتی از ابرو، چشم و پیشانیش که دیده می‌شد زیبایی او را عیان می‌ساخت. با ملایمت سلام گفت و یک جعبه آهنی رنگ و رو رفته را جلو پدرش زمین گذاشت.

چشمهای دریده بالا او را می‌خورد. دختر که متوجه این وضع شد با عجله از آن‌جا درو گردید.

ژاندارم با دستهایی که از شدت شوق می‌لرزید در جعبه آهنی را باز کرد. در چهره‎اش ابهت میدان رزم جان گرفته بود و نگاه آرامش درخشان شده بود:

«این مدال رو تو تیراندازی گرفت. رییس هنگ با دستای مبارکش زدش به یقه‎ام. تمام همقطارام حسودیشون شد.

مدال دیگر را که بزرگتر از مدال اولی بود از توی جعبه برداشت و به دست بالا داد:

«این مدال رو به اندازه جونم دوست دارم چند سال پیش تو جنگ خوانین، هنگ‎ما برای دستگیری یک خان یاغی اعزام شده بود. طیاره آذوقه ما رو اشتباها جایی انداخت که با چریکهای دشمن فاصله زیادی نداشت. دیگه نزدیک بود گشنگی ما رو از پا بندازه. رییس هنگ گفت کی حاضره بره غذا واسه ما بیاره کسی حاضر نشد. کار خطراناکی بود ولی من جونمه گذاشتم کف دستم. تقریبا یه فرسخ چهار دست و پا راه دفتم، چه درد سرت بدم غذا واسه افراد رسوندم وقتی مأموریت‎مون تموم شد رییس هنگ درخواست مدال برام کرد. آن وقت اینو بهم دادن».

آقا بالا دهن دره‌ای کرد ا خستگی خود را به ژاندارم نشان دهد.

اما مگر به این زودی دست بردار بود:

«راست عکس جناب رییس هنگ رو نمی‌خوای ببینی…

پوران اون عکسو از رو بخاری بیار…»

چند دقیقه بعد صدای قدمهای پوران هر دو را متوجه ساخت.

ژاندارم قاب عکس را از دست دخترش قاپید و نشان آقابالا داد:

«ببین چکه صولتی.. چه هیبتی!»

اما بالا اصلا متوجه او نبود. چهشمایش دخترک را می‌بلعید. دخترک خیلی با عجله از آن‌جا دور شد.

ژاندارم به مهمان نگریست. شوق از چهره آش گریخت. بالا چندش انگیز خندید:

«سرکار ماشاا… خوب دختریه خدا براتون زنده بذارتش»

ولیخان از سوظن داشت می‌مرد:

«یه پسری دارم اسمش حسنه. علاقه عجیبی به تفنگ دارد. یه تفنگ دولول واسیه او خریدم الان تو اتاق داره تفنگشه تمیز می‌کنه»

آقا بالا لبخند زنان گفت: «سرکار از من نمی‌پرسی چرا این‌جا اومدم ».

ولیخان گفت: «اینکه پرسی نداره. این جا خونه خودته. هر کاری داشته باشین اگه از دستم بر بیاد براتون انجام می‎دم».

بالا با شرمندگی ساختگی گفت:

«اگه خدا بخواد می‌خوام غلوم شما بشم» نگاه ژاندارم پیر ثابت ماند:

«یعنی…»

بالا گفت:

« بله می‌خوام با پوران ازدواج کنم»

چشمهای ژاندارم بزرگ و قرمز شد. صورتش آماس کرد و نگاهش آکنده از خشم گردید.

به سبیلهای چخماقی خود دست برد و به پیچ و تاب آن‎ها مشغول گردید.

برای چند لحظه سکوت خوفناکی فضای خانه ژاندارم بازنشسته را فرا گرفت. در این وضع چهره او درست هیبت فرمانده شان را قبل از فرمان حمله وانمود می‌کرد.

آقا بالا سکوت را بهم زد.

«چند روز دیگه به امید خدا عروسی رو راه می‌اندازیم»

بغض ژاندارم ترکید: «غلط می‌کنی ».

بعد از مرگ مرتضی قلی برای اولین بار بود که کسی به بالا اینطور حرف می‌زند و این کلام برای اوگران تمام شده بود:

«سر کار ولیخان بهت احترام میذارم. اگه کسی دیگه بود دهنوش خرد می‌کردم»

ولیخان بتدریج خودش را آرام کرد:

«ببین آقا بالا من همین یه دختره دارم. مادر جوون مرگش وصیت کرده که به مردی بدش که خودش اونو دوست داشته باشه. در صورتی که پوران همیشه از تو متنفر بوده. اصلا بهتره این قضیه را فراموش کنی ».

آقا بالا نعره زد:

«یعنی ول کنم ».

ژاندارم با تأکیدگفت:

«بله حتما…»

بالا باز نعره زد:

«یعنی تو موافقت نمی‌کنم».

ژاندارم سرش را به علامت نفی تکان داد.

چهره بالا دوزخی و صدایش وحشت انگیز شد: «ولیخان یه کلوم بهت میگم اگه بازم بخوای جواب سر بالا به ام بدی هر چه دیدی از چشم خودت دیدی. تو ظلم آباد هنوز مردی پیدا نشده که حرف بالای حرف من بزنه. حالا خوب فکر کن ».

ژاندارم پیر نیم‎خیز شد:

«یه بار بهت گفتم نمیدم»

آقا بالا برخاست: «به زور ازت می‌گیرمش. می‌خواسم آبروت لکه دار نشه».

ژاندارم فریاد زد: «برو گمشو»

آقا بالا با یک جست خودش را روی او انداخت و دستهای قوی خود را به دور گردن باریک ولیخان حلقه کرد و سخت گلویش را می‌فشرد.

نفس ژاندارم داشت به شمار می‌افتاد که صدای دو تیر پی در پی در فضا طنین انداخت و متعاقب آن آقا بالا نعره زنان روی زمین نقش بست.

ژاندارم پیر مدهوش گوشه‌ای افتاده بود و دخترش بالای سر او زاری می‌کرد.

اهالی ظلم آباد جمع شده بودند و با نگاه تحسین آمیز به حسن پسر ولیخان می‌نگریستند که در آستانه در اتاق تفنگ به دست ایستاده بود.

• · منوچهر شفیانی به سال ۱۳۱۹ در چهار محال و بختیاری به دنیا آمد، بعد از پایان تحصیلات متوسطه به عنوان شپاهی دانش به روستاهایی محروم رفت. تجربه همین دوره از زندگی او بود که دستمایه داستانهایش شد؛ داستانهایی که در آنها به زندگی مردم فقیر و محروم روستایی چه از منظر اقتصادی و چه از منظر فرهنگی می‎پرداخت. شفیانی در داستانهای خود تاکید ویژه ای روی جهل و خرافه پرستیشخصیت‎های داستانهایش داشت. او داستانهای خود را در مجلات «ترقی» و «خوشه» منتشر می‎ساخت. روایت است که در جوانی در سفری به تهران در یک محفل دوستانه که چند تن از چهره‎های مشهور ادبی حضور داشتند، به طور ناگهانی در گذشت(۱۳۴۶). اما با وجود شایعاتی پیرامون قتل او وجود داشت، کسی در این پرونده متهم نشد که چندان هم دور از واقعیت به نظرنمی‎رسید- چون واقعا انگیزه‎ای برای این که قتلی صورت گرفتهباشد، وجود نداشت. بعدها نیز مخالفان یکی از حاضران در این میهمانی،  برای کوبیدن او بارها به این شایعه قتل اشاره کردند. اما هیچگاه نه چیزی ثابت شد و نه کسی مدرکی متقن داشت.به هرحال در سال ۱۳۵۵ بخشی از داستانهای منوچهر شفیانی جمع آوری و در کتاب کوچکی به نام معامله‎چی‎ها منتشر شد و اندک زمانی بعد این داستانها به همراه دیگر داستانهای شفیانی با عنوان «قرعه آخر» توسط انتشارات امیر کبیر منتشر شدند. این کتاب بعد از آن هیچگاه تجدید چاپ نشد