این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به «دستور سخن» اثر میرزا حبیب اصفهانی
حمید رضا امیدی سرور
روزگاری استانبول در عثمانی پاتوق بسیاری از ایرنیان تبعیدی بود، کسانی که هریک به دلیلی جلای وطن کرده بودند و در این شهر بندری رحل اقامت افکنده بودند. جایی که هم از مملکت خوشان چندان دور نبود و هم اینکه به دلایل جغرافیایی و رفت و آمد مسافران فرنگ با رسم و رسوم تجددخواهانه بیگانه نبود. میرزا حبیب که دستی در شعر داشت به دلیل اشعاری که سروده بود انگ مخالفت با حکومت قاجار خورد و سپس برای اینکه راحت‌تر بتوان او را آزار و اذیت کرد، وصله‌ی الحاد میز بدان افزوده شد، از این سبب بهتر دید که از ایران خارج شود. بنابراین از راه روسیه خود را به عثمانی رساند.
میرزا حبیب نیز در استانبول ساکن شد و به دلیل تبحری که در زبان فارسی داشت آموزگاری پیشه کرد و روزگار گذراند. آنان که میرزا حبیب را از نزدیک دیده اند از او به عنوان مردی فاضل یاد کرده‌اند، هر چند که با احوالات روحانی چندان میانه ای نداشته است.
میرزا حبیب با زبانهای خارجی هم آشنایی بوده و ترجمه هایی نیز انجام داده که اصل شهرت او نیز به همین واسطه بوده است. ترجمه سرگذشت حاجی بابای اصفهانی اثر جیمز موریه که از جمله متون شاخص در نهضت ترجمه عهد قاجار و همچنین اثری مهم در تاریخ شکل گیری نثر جدید است؛ معروف‌ترین اثر او محسوب می شود که از قضا تا سالها این ترجمه مهم، به غلط به شیخ احمد روحی نسبت داده می شد؛ تا اینکه چند دهه بعد ادوارد براون نامه ای منتشر کرد خود شیخ احمد روحی ترجمه حاجی بابا را به میرزا حبیب منسوب کرده بود. بر این قرار که میرزا به دلیل احتمال سانسور یا عدم انتشار کتاب حاجی بابا در استانبول، آن را به دست روحی سپرده بود که شاید این مهم در انگلستان بدست ادوارد براون میسر شود.
اما میرزا حبیب اصفهانی تألیفات دیگری هم داشته که اگرچه شهرتشان به پای سرگذشت حاجی بابا نمی رسد، اما بی اغراق اهمیت آنها چندان نیز کمتر از این کتاب نبوده است. به ویژه کتاب دستور سخن که به تازگی به کوشش محسن معینی توسط نشر چشمه به بازار آمده است. کتابی که در واقع حاصل تلاش میرزا حبیب برای بیرون کشیدن قواعد زبان مادری خود و مکتوب کردن آن با اسلوب و شیوه گرامرهای زبانهای فرنگی بوده است.
در مقدمه کتاب آمده: «میرزا حبیب سالیان دراز در استانبول معلم زبان و ادبیات فارسی بوده و چون دور از وطن می‌زیسته و در کشور غیر فارسی‌زبان به سر می‌برده، احتیاج فارسی را به تدوین قواعد خوب احساس کرده است. میرزا حبیب دارای ذوقی سرشار و سلیقه‌ای بسیار مستقیم بوده، زبان فارسی و ترکی و عربی و برخی زبانهای اروپایی را هم خوب می‌دانسته و از آنها در تدوین قواعد فارسی استفاده کرده، بیشتر عمر خود را در تعلیم و تألیف و تصنیف و تتبع و تمرین زبان و ادبیات گذرانده و از همه بالاتر درد و عشق کار داشته و فارسی را برای فارسی دوست می‌داشته است.»
با توجه به آنچه محسن معینی در مقدمه کتاب آورده، می توان دریافت که میرزا حبیب به واسطه شغلی داشته (آموزگاری زبان فارسی) به خوبی به ضرورت وجود کتاب دستور زبان فارسی پی برده و طبق آنچه شاید نمونه اش را درکتابهای دستور زبان فرنگی دیده به فکر تدوین کتابی کارآمد برای آموزش دستور زبان فارسی افتاده است و به جرأت می توان گفت که حاصل کار او تا آن زمان نمونه مشابهی نداشته است و بر کتابهای دستور تألیف شده پس از خود نیز تأثیر بسیار گذاشته است.
دستور سخنِ میرزا حبیب اصفهانی در دو بخش و ۱۶ فصل نوشته شده است. بخش اول کتاب مشتمل بر ۱۰ فصل به نام‌های «در بیان اسما»، «در بیان صفات»، «در بیان کنایات»، «در بیان افعال»، «در بیان فروع»، «در بیان قیودات»، «در بیان حروف و ادوات»، «در بیان مرکبات»، «در بیان تألیفات کلمات» و «در ضوابط خط و املا» است.
و بخش دوم این کتاب نیز از ۶ فصل تشکیل شده با نام‌های «در بیان اصطلاحات عربیه که در میان عبارات فارسی به عینه و به صورت متداول و مستعمل است»، «در بیان برخی لغات متداول و مستعمل»، «در بیان اصطلاحات و استعارات فارسی»، «در ضروب و امثال و بعضی تعبیرات مشهوره فارسی»، «در بعضی ضروب امثال و تعبیرات عربیه که در میان عبارات فارسی زیاد دیده می‌شود» و «منابع مقدمه و تعلیقات» می‌شود.
هرچند که در برخی متون تاریخی اشاراتی به این کتاب شده اما در مجموع «دستور سخن» با وجود ارزشهایش، در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به هر روی میرزا حبیب بعد از دستور سخن، دبستان فارسی و راهنمای فارسی را نیز منتشر کرد که کتابچه هایی کوچکتر هستند و برای آموزش زبان فارسی به دانش آموزان تدوین شده‌اند؛ در حالی که در دستور سخن، نیت او تدوین کتابی برای اهل فن و آنها که جدی تر به ادبیات می پردازند، بوده است.
اگر چه در این ایام کتابهای ریز درشت بسیار درباره دستور زبان فارسی نوشته شده است که پاسخگوی نیازهای ما مطابق با اسلوب های زمانه است، اما باید گفت کتاب میرزا حبیب اصفهانی علاوه بر پاره‌ای ارزش‌های فنی، از منظر تاریخی ارزش‌های در خر اعتنایی دارد.
نقل از الف کتاب
****
دستور سخن
نویسنده: میرزا حبیب اصفهانی
به کوشش: محسن معینی
ناشر: چشمه، چاپ اول۱۳۹۴
۲۲۲صفحه، ۱۶۰۰۰ تومان