آندره برتون، نادیا و ادبیات سورئالیستی فرانسه

‘

نادیا و شازده کوچولو

عباس پژمان

آنتوان دو سنت اگزوپرى از اشراف‏زاده‌گان فرانسه بود. نسبش حتى  به پادشاهان فرانسه مى‏رسید. هم از طرف مادر، هم از طرف پدر. براى همین بود که با روش تربیتى مخصوصی بزرگ شد. حتى تحصیلاتش هم، تا پایان دبیرستان، در خانه صورت گرفت. ظاهراً براى همین بود که خلق و خوى خاصى داشت. فرانسه جایى است که محفل‏گرایى و رفت و آمد به محفل‏ها، و مخصوصاً کافه‏ها، خیلى در بین نویسنده‌گانش رایج است. اما سنت اگزوپرى هیچ‏گاه از این کارها نکرد. او ظاهراً با هیچ‏کدام از نویسنده‌گان فرانسه هم رفاقتى نداشت. اما انگار برای یکی از آن‌ها احترام خاصی قایل بوده است. این شخص همان آندره برتون بوده.  بنیانگذار و رهبر مکتب سوررئالیسم. بیشتر هم به نظر می‌رسد که « نادیا»ى آندره برتون است که این احترام را در قلب سنت اگزوپرى برانگیخته بود. برتون این رمان را بر اساس بعضى اتفاقات واقعی زنده‌گی‌اش نوشته است. او درواقع داستان آشنایی‌اش با دختری به نام نادیا و سرانجام تلخ آن آشنایی را در آن کتاب روایت کرده است. 

برتون در سرتاسر عمرش وارسته‌گى و آزاده‌گى کامل در تفکر و تخیل را تبلیغ مى‏کرد. همین‌طور برترى عشق بر عقل را. نادیا هم، علاوه بر این که انسان فوق‌العاده وارسته‌ای بود، تخیل و تفکرش دقیقاً همان‏طور بود که آندره برتون آن را تبلیغ می‌کرد. برتون یک‌جورهایی خودش را در آن دختر پیدا کرد، و حتی در برابر او کم آورد. راوى «شازده کوچولو» هم، که خیلى شبیه خود سنت اگزوپرى است، موجود واقعاً وارسته‌ای است، و طرز فکر خاصی دارد. این راوی هم خودش را در شازده کوچولو پیدا مى‏کند، و در برابر او کم می‌آورد. شازده کوچولو، از نظر وارسته‌گى، و آزادى تخیل و تفکر، دقیقاً مثل نادیاست.

راوى «نادیا»، که خود آندره برتون است، خودش را در شروع روایتش آدم تنها و خاصى معرفى مى‏کند. راوى «شازده کوچولو» هم همین‏طور. او هم خودش را در شروع روایتش «آدم تنها و خاصى» معرفى مى‏کند.

گفتم که «نادیا» داستانى واقعى است. حالا باید بگویم که «شازده‏کوچولو» هم، با آن‏که فانتزى است، انگار چیزهایى از واقعیت و زندگى سنت اگزوپرى را در خودش دارد. سنت اگزوپرى را هم، وقتى‏که در سن شازده‏کوچولو بوده، شاه صدایش مى‏کرده‏اند: شاه خورشید. موهایش هم مثل شازده‏کوچولو خیلى زیبا و طلایى بوده است. یک بار هم که، مثل راوی «شازده کوچولو»، هواپیمایش در آسمان صحرا نقص پیدا کرد، و او مجبور شد در صحرا بر زمین بنشیند. البته او در آن واقعه تنها نبود. خلبان دیگرى هم با او بود. آن‌ها در آن واقعه آب هم خیلى کم داشتند. این بود که خیلی زود از تشنه‌گى بیهوش شدند. اما مردى بومی با شترش از آن‌جا رد مى‏شد که زود آن‌ها را به یک آبادى رساند، و توانست با درمان‌هاى بومى نجاتشان دهد. اگزوپرى در آن واقعه روباهى هم در صحرا دید. مثل این‏که همان روباه و همان واقعه است که به کتاب «شازده‏کوچولو» انتقال پیدا کرد‌ه‏اند.

برتون در «نادیا»، با صراحت و تأکید، از علاقه‏اش به داستان‌هاى واقعى مى‏گوید. او فقط داستان‌هاى واقعى را قبول داشت. داستان‌هایى که خود زندگى با تصادف‌هایش آن‌ها را خلق مى‏کند. انگار سنت اگزوپرى هم به این‏جور داستان‌ها بى‏علاقه نبوده است. احتمالاً براى همین است که در همان جمله‌ی اول کتابش اسم داستان‌هاى واقعى را مى‏آورد: «وقتى‏که شش سالم بود، یک بار تصویر خیلى زیبایى دیدم، که در کتابى دربار‌ه‌ی جنگل استوایى و به اسم داستا‌‌‌ن‌هاى واقعى بود.» گذشته از این، آن علاقه و احترام راوى به جغرافیا هم انگار بى‏ارتباط با این موضوع نیست. در کتاب‌هاى جغرافیا همه چیز واقعى است. بعضى از آن‌ها خیلى شگفت‏آور هم هستند. اتفاقاً شگفتی هم چیز دیگرى بود که برتون خیلی آن را دوست داشت. درهرحال، آن تصویر مار بوآ، که در اول «شازده کوچولو» هست، و خودش را دور حیوان بزرگى پیچیده، در واقع یک داستان «واقعى» و «شگفت‏انگیز» است.

در بسیارى از نقاشی‌هایى که نادیا کشیده است، و بعضى از آن‌ها در کتاب «نادیا» هم چاپ شده‌اند، تصویرى از مار دیده مى‏شود. اول بار هم که آندره برتون نادیا را دید او خط چشم‌هاى خیلى عجیبى کشیده بود. از انتهاى خارجى هر چشمش خطى به طرف پایین مى‏رفت. بعداً تصویر این خط چشم‌ها بر جلد نسخه‌ی منحصر به فردى از «نادیا» هم ظاهر شد. نادیا درواقع با آن خط چشم‌ها خودش را به شکل مار در آورده بود. او گاهى هم، در عالم توهماتش، خودش را ملوزین مى‏دید. همان زن افسانه‏اى قرون وسطا که روزهاى شنبه که مى‏شد او کمر به پایینش به شکل مار در مى‏آمد. نادیا ذهنش پر از مار بود. در «شازده کوچولو» هم چندین تصویر مار دیده مى‏شود. بخش مهمى از آن هم به صحبت‌هاى شازده‏کوچولو با مار اختصاص دارد.

برتون نادیا را پریزادى آسمانى توصیف کرد. اول بار که او را دید احساس کرد انگار آن دختر در هوا راه می‌رود نه بر زمین. شازده‏کوچولو هم درواقع پرى آسمانى است. چون هم از نوع موجوداتى است که فقط در قصه‏هاى پریان وجود دارند، و هم این‏که اصلاً از آسمان آمده بود.  

در «نادیا»، که اول بار در ۱۹۲۸ چاپ شده است، ۴۸ عکس و نقاشی هست که جزء کتاب محسوب می‌شود. البته یکی از این‌ها، عکس چشم‌های نادیا، در سال ۱۹۶۳ به کتاب افزوده شده. تا آن تاریخ، تعداد تصویرهای «نادیا» 47 تا بود. در «شازده کوچولو» هم، که اول بار در ۱۹۴۳ چاپ شده است، ۴۷ تصویر هست که جزء کتاب محسوب می‌شود.

قسمت اصلى «نادیا» در واقع گزارش ۹ روز از دیدار برتون با نادیاست. از چهارم اکتبر ۱۹۲۶ تا دوازدهم آن ماه. در کتاب سنت اگزوپرى هم دیدارهاى راوى با شازده‏کوچولو دقیقاً ۹ روز است. اما راوى سنت اگزوپرى هم‌چون چیزى هم در شروع روایتش مى‏گوید: “فوقِ‏فوقش تا هشت روز آب براى آشامیدن داشتم.» انگار خالق «شازده کوچولو» دارد در برابر خالق «نادیا» کمی تواضع از خودش نشان دهد. چراکه هشت در هر حال کوچک‏تر از نُه است.  

آزما /۹۱

‘