صداهای دیگری به گوش می رسند

صداهای دیگری به گوش می رسند
متن ادبی و بازنمایی زندگی فرودستان با نگاهی به رمان «ساقه بامبو» سعودالسنعوسی

نویسنده: پیام حیدرقزوینی

رمان امروز عربی دست کم در چند اثر شاخصی که در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده اند از مسائل درونی مرزهای جهان عرب عبور کرده و گستره وسیع تری پیش ِروی خود گشوده و کوشیده به مسائلی بپردازد که به نوعی مسائل جهان امروزند و نه فقط جامعه عرب. در این رمان ها می توان ویژگی های مشترکی دید و ازجمله اینکه بخشی از نویسندگان امروز عرب نسبت به وضعیت پیرامونی شان حساسیت های زیادی دارند و به دنبال شکل گیری نوعی گفت وگو با «دیگری» در فرم رمان اند.
    دو رمانی که در مدت اخیر از بهاء طاهر به فارسی ترجمه شده، «واحه غروب» و «عشق در تبعید» (هر دو با ترجمه رحیم فروغی)، نمونه های خوبی از وجود این دست رمان ها در ادبیات امروز عرب است. «واحه غروب» رمانی است که آشکارا در پیوند با تاریخ و سیاست نوشته شده و بهاء طاهر در این رمان، هم به تناقضات جامعه معاصر مصر پرداخته و هم گفت وگویی با دیگری غربی در روایتش شکل داده است. او در «عشق در تبعید» نیز تصویری از دیگری غربی وارد روایتش کرده و ضمنا به صورت دقیقی به مسئله مهاجرت پرداخته است. اغلب شخصیت های این رمان بهاء طاهر تن به مهاجرت داده اند اما وضعیت جدید آنها نیز بهتر از وضعیت پیش از مهاجرتشان نیست. رویارویی با غرب یا شیفتگی نسبت به آن در بخش قابل توجهی از سنت داستان نویسی عرب وجود داشته و از سویی برخی نویسندگان عرب نیز در آثارشان رجعت به گذشته و ستایش گذشتهِ جامعه شان را دستمایه آثارشان قرار داده اند. بهاء طاهر اما نه به دنبال ستایش جامعه غربی است و نه رجعت به گذشته، بلکه می کوشد با نگاهی انتقادی به مواجهه با مسائل پیرامونی اش بپردازد و چالش هایی را به تصویر بکشد بی آنکه بخواهد پاسخ هایی ازپیش آماده به آنها بدهد.
    «ساقه بامبو» سعودالسنعوسی هم می تواند نمونه دیگری از این دست رمان های عربی باشد. این رمان مدتی است با ترجمه مریم اکبری و عظیم طهماسبی توسط نشر نیلوفر به فارسی منتشر شده است. سعودالسنعوسی نویسنده ای کویتی است که در سال ١٩٨١ متولد شده و «زندانی آینه ها»، «بونسای و پیرمرد» و «ساقه بامبو»، ازجمله آثار داستانی اویند که این آخری در حالی برنده بوکر عربی سال ٢٠١٣ شده که آثاری از الیاس خوری و واسینی اعرج رقیبانش بوده اند. در «ساقه بامبو»ی سنعوسی نیز مانند دو رمان بهاء طاهر که پیش تر اشاره شد، «دیگری» حضوری چشمگیر دارد با این تفاوت که در رمان سنعوسی این دیگری نه از جهان غرب بلکه از شرق آسیا وارد روایت رمان شده و روایت داستان ضمن پرداختن به بحران هویت، بخشی از مشکلات کارگران آسیای شرقی را در کشورهای حوزه خلیج فارس نشان می دهد. به عبارتی سنعوسی در این رمان، خود را در جایگاه دیگری قرار داده و از زاویه نگاه دیگری به جامعه خویش نگاه کرده است. راوی «ساقه بامبو» پسری با نام هوزیه/ عیسی است و روایت رمان در همان ابتدایش نشان می دهد که راوی آدمی است که با مسئله هویت روبه روست و میان بی نامی و داشتن نام های مختلف در نوسان است: «نامم Jose است، این طور نوشته می شود. در فیلیپین و در زبان انگلیسی آن را هوزیه تلفظ می کنیم. در زبان عربی و در اسپانیایی خوسیه (=خوزه) تلفظ می شود. در زبان پرتغالی با همین حروف نوشته می شود اما ژوزه تلفظ می شود. و اینجا، در کویت، این اسامی هیچ ارتباطی با نام من ندارند چراکه نامم اینجا…عیسی است! چطور و چرا؟ من خودم نامم را انتخاب نکرده ام که دلیلش را بدانم. تمام آنچه می دانم این است که همه ی دنیا دست به دست هم داده اند تا بر سر این نام اختلاف داشته باشند». راوی داستان، هوزیه یا عیسی، بچه ای است از مادری فیلیپینی و پدری کویتی که نماد بی هویتی است. او نه نام واحدی دارد، نه سرزمین و دین مشخصی و از همان کودکی مهم ترین مسئله زندگی اش یافتن هویتی از آنِ خود است. اگرچه او در کویت زاده شده، اما کویت، او و مادرش را پس زده و به ناچار او به سرزمین مادری اش، به درون فقر و بدبختی، تبعید شده و در آنجا هم نتوانسته ریشه بدواند. تمام زندگی یا میل او معطوف به یافتن چیزی است که ندارد و به عبارتی هویت او همان جست وجوی مدامش برای یافتن چیزی است که اکنون غایب است. او خود را با ساقه بامبویی مقایسه می کند که در هرجایی می تواند ریشه بدواند: «حتی ریشه ها گاهی بی معنا می شوند. کاش مثل درخت بامبو بودم که به جایی تعلق ندارد. قسمتی از ساقه اش را جدا می کنیم… بدون ریشه، هرجا که شد می کاریم… طولی نمی کشد که از ساقه بلند ریشه های تازه ای می روید… رویشی دوباره… در زمینی جدید… بی هیچ گذشته و حافظه ای… هیچ اهمیتی نمی دهد که مردم هرجا به نامی او را بخوانند…»؛ اما سال ها بعد که او به کویت برمی گردد، همچنان سایه گذشته و بی هویتی همراه اوست و جمله ای از خوزه ریزال، قهرمان ملی فیلیپین، را به یاد می آورد و آن را با وضعیت خود مقایسه می کند: «کسی که نمی تواند به پشت سرش نگاهی بیندازد، به جایی که از آنجا آمده، هرگز به مقصدش نخواهد رسید». کویت و مهاجرت به آنجا برای راوی از همان دوره کودکی اش مثل رویایی بوده که انگار هیچ وقت تحقق نمی یابد. وضعیت او شبیه به وضعیت حرکت در زمانی است که سارتر مطرح می کند. به اعتقاد سارتر، حرکت در زمان شبیه این است که آدم در ارابه ای نشسته و نگاهش خیره به مبدائی است که ارابه از آنجا راه افتاده؛ نگاه خیره به مبدا در طول حرکت نه مقصد را می بیند و نه حتی دو طرف مسیر را و تنها خیره به گذشته ای است که از آن آمده. گذشته راوی داستان، فقر و بدبختی و بدنامی است و این وضعیت در کویت هم او را رها نمی کند و او در سرزمین پدری اش نیز همچنان با مسئله هویت روبه رو است.
    «ساقه بامبو» به جز پرداختن به مسئله هویت، چند محور اصلی دیگر هم دارد که در کنار هم کلیت رمان را شکل داده اند. بخشی از رمان معطوف به نقد سنت ها و باورهای کهنه جامعه کویت است و سنعوسی با نگاهی انتقادی با باورهای سنتی جامعه اش مواجه شده. جامعه ای که اگرچه روبنایی به ظاهر مدرن دارد اما در لایه های زیرینش همچنان به سنت هایی واپسگرا وفادار است و نشانی از فرهنگ مدرن در آن دیده نمی شود. رمان از منظری دیگر به مسائل کارگران و خاصه کارگران مهاجر پرداخته و نشان داده که چطور کارگرانی که برای کار به کشوری بزرگ تر مهاجرت می کنند، با استثماری مضاعف روبه رو می شوند. سنعوسی، هم تصویری از جامعه طبقاتی کویت نشان می دهد و هم له شدن آدم هایی که از کشورهای فقیرتر به کویت وارد شده اند: «هر طبقه اجتماعی دنبال طبقه ای پایین تر از خود می گردد تا از آن سواری بگیرد، حتی اگر مجبور باشد آن را بسازد، روی شانه هایش سوار می شود، تحقیرش می کند و دق دلی فشاری را که مافوقش به او وارد کرده است سر زیردستانش خالی می کند. و من لابه لای این دسته جات پی خودم می گشتم…زیر پایم را نگاه کردم…فقط زمین بود.»سنعوسی در داستانش نه فقط به وضعیت طبقه کارگر، بلکه به مسائل زنان هم توجه داشته و روایت او از وضعیت زنان در جهان سوم یکی از نقاط عطف داستان به شمار می رود. به عبارتی خرده روایت های داستان که به مسائل کارگران و زنان در جهان سوم می پردازند چیزی از روایت اصلی که حول شخصیت قهرمان رمان شکل گرفته و تاکید اصلی اش بر مسئله هویت است کم ندارند. سنعوسی با واردکردن این خرده روایت ها به رمان، به دنبال صدابخشیدن به بخش هایی از جامعه است که در جایی دیگر امکانی برای حرف زدن ندارند و به عبارتی صدایشان شنیده نمی شود. او به درستی از فرم رمان برای صدابخشیدن به این آدم های حاشیه ای استفاده کرده و روایت او به روشنی حلقه های درهم تنیده غربت، استثمار، تبعید و فقر را تصویر کرده است. بخش غالبی از شخصیت های «ساقه بامبو» آدم های حاشیه ای و فرودستانی اند که در اوج تر س خوردگی و رنجوری حتی بر تن خود هم تسلطی ندارند. روایت سنعوسی از این آدم ها روایتی ملموس و از فاصله ای نزدیک است و او برای درک بهتر شرایط آدم های رمانش، دوبار به مناطق روستایی فیلیپین سفر کرده تا تصویر دقیقی از زندگی آدم های داستان به دست دهد. در «ساقه بامبو»، سنعوسی کوشیده تا به جای موضوع سخن قراردادن فرودستان به بازنمایی صدای آنان در متن ادبی بپردازد.
    گایاتری چاکراورتی اسپیواک، نظریه پرداز پسااستعماری هند ی تبار، در نظریاتش و ازجمله در مقاله «بازنمایی ادبی فرودستان» از متن ادبی به عنوان جایگزینی برای بیان تاریخ زنان فرودست یاد می کند (استفان مورتی، ترجمه نجمه قابلی). به اعتقاد اسپیواک، آن دسته از نظریات روشنفکران غربی که می خواهند صدای فرودستان را در جوامع جهان سوم و جوامع استعماری نمایندگی کنند، در نهایت به خاموش شدن صدای فرودستان می انجامند. اسپیواک بر تمایز میان نظریه روشنفکری و وضعیت واقعی و اقتصادی فرودستان تاکید دارد و معتقد است برای پرداختن به وقایع نانوشته زندگی فرودستان نباید از جانب آنان سخن گفت. او در مقاله ای تحت عنوان «آیا فرودست می تواند سخن بگوید؟»، به نقد نظریه فمینیستی غربی می پردازد و محوریت نقدش بر این اساس است که ادعای فمینیسم مبنی بر جهان شمول بودن و سخن گفتن از جانب همه زنان دور از واقعیت تاریخی زنان جهان سومی است. منظور اسپیواک از «فرودست» و آدم های حاشیه ای؛ کشاورزان تهیدست، طبقه کارگر، زنان و بردگان پسااستعماری است. به اعتقاد او، فرودستان نه فقط تحت سلطه شیوه تولید سرمایه داری، بلکه تحت انقیاد هژمونی مردسالار سنتی، خانواده و دولت استعماری هم هستند.
    آدم های فرودست رمان سنعوسی نیز، هم از فقر و نظام طبقاتی در رنج اند و هم تحت انقیاد و سلطه جامعه و نهاد خانواده قرار دارند. آیدا، خاله راوی داستان، در کودکی به اجبار خانواده و پدرش مجبور به تن فروشی شده و بعدتر، مادر راوی هم برای فرار از تن فروشی، تن به مهاجرت به کویت داده تا به عنوان کارگر در خانه یک خانواده متمول کویتی کار کند. روایت سنعوسی نشان می دهد که چگونه بدن یک زن می تواند به عنوان ابزار تولید، زمینه بهره کشی اقتصادی قرار گیرد و این مسئله ای است که اسپیواک در بازخوانی داستان های مهسوتا دوی، نویسنده بنگالی زبان، و خاصه داستان «زن شیرده» به آن توجه داشته است. قهرمان فرودست این داستان زنی است که شوهرش توسط جوان ترین پسر خانواده ای ثروتمند به نقص عضو دچار شده و زن به عنوان پرستار شیرده به خدمت این خانواده درآمده تا خرج زندگی شوهر و خانواده اش را تامین کند. اسپیواک معتقد است که بارداری ها و شیردهی های پی در پی این زن، طبق نظریه تولید ارزش مارکس، ابزار تولید به شمار می روند. این ایده اسپیواک به نوعی نقدی است بر برخی قرائت های سنتی مارکسیسم که در آنها سویه های اقتصادی کار زنان نادیده گرفته می شود. اسپیواک در نظریاتش به درستی به نقش و اهمیت رمان در صدابخشیدن به فرودستان توجه دارد و معتقد است که ادبیات، برخلاف شیوه تاریخ نگاری مسلط، «فضایی بلاغی» برای فرودستان فراهم می کند تا زندگی و تاریخ سرکوب شده مبارزات مردمی بازگفته شود. این در حالی است که به اعتقاد او میل خیرخواهانه روشنفکران غربی برای بازنمایی صدای فرودستان جوامع جهان سومی، صدای فرودست را به تصرف خود درمی آورد و در نهایت آن را خفه می کند.
    به جز اینها، سنعوسی در رمانش به مسئله استعمار و ویرانی های باقی مانده از جنگ ویتنام در دهه ۶٠ هم توجه داشته و فیلیپین، سرزمین مادری راوی داستان، کشوری است با تاریخی استعماری که حتی نامش را هم اسپانیایی ها گذاشته اند. جغرافیای فیلیپین در این رمان، جغرافیای فقر و قحطی و فلاکت است با آدم هایی توسری خورده که با حسرت مهاجرت زندگی می کنند: «آرزوی هر آدمی در آنجا این است که در خارج زندگی کند، در کشوری که امنیت خاطر و زندگی مرفه و دلخواهی برایش فراهم می کند. درحالی که یک زن از داروندارش دست می شوید تا با یک مرد غربی همراه شود، که او را با خود به کشورش ببرد تا فرصت یک زندگی بهتر و تشکیل خانواده برایش فراهم شود، یک مرد در تحقق این رویا با سختی روبه رو است، رویای هر مرد و زنی در آنجا مهاجرت و سکونت در اروپا، آمریکا یا کاناداست، و برای آن از همه چیز، گذشته، وطن و حتی خانواده اش درمی گذرد.»راوی داستان که همیشه در ذهنش امیدی برای رفتن به کویت، سرزمین پدری اش، وجود دارد مثل یک ناظر به وضعیت اطرافش نگاه می کند و هر تصویری که از شهر به دست می دهد تصویری است که با فقر و اندوه پر شده: «در اتوبوس تعداد افراد ایستاده از تعداد افرادی که روی صندلی ها نشسته بودند بیشتر بود. بعضی ها مثل اسب ها به حالت ایستاده خوابیده بودند، و از خستگی رنگ به رخ نداشتند. اتوبوس چنان پر بود که جای سوزن انداختن نبود، بوهای مختلفی در فضا پیچیده بود، بعضی بوها را تشخیص می دادم و بعضی را نه. پوست صندلی ها… رطوبت هوای دستگاه تهویه…عرق…میوه…عطرهای ارزان قیمت. چشمانم را بر چهره ها می چرخاندم، انگار دنبال چیزی می گردم. در اطرافم دقیق شدم. کارگرانی که آفتاب پوست صورتشان را سوزانده بود، کارمندان مرد و زنی با لباس های رسمی شان، پرستارهای زن و مرد که یک گروه سفیدپوش را تشکیل می دادند… در اتوبوس هیچ جا لبخندی ندیدم جز در چهره مطمئن بچه ها. اما در بقیه چهره ها تنها معانی ای که دیدم چیزی بود آمیخته از ترس، اندوه، خشم و… تسلیم شدن.» رمان همچنین نه فقط تصویر اجتماع بلکه صداهای آن را نیز به درون روایت خود کشیده: «در میانه این پل به اجبار راهم را می پیمودم، و شانزده سال از عمرم را به دوش می کشیدم. صدای ترانه های کودکان و خنده هایشان در شهر پشت سرم بلند می شود. به راهم ادامه می دهم و از شهر بچه ها دور می شوم… های و هوی خنده ها دور می شود… ترانه ها خاموش می شوند… به راهم ادامه می دهم… خسته می شوم… به سرفه می افتم… پشتم خم می شود و پیر می شوم… صداهای دیگری از دور به گوشم می رسند، نزدیک تر می شوند… گریه… امید… گلایه… دعا… نفرین… شیون مرگ.»
  شرق