عزیز نسین و طنز تلخ در قصه‌گویی

طنز تلخ با پیروی از سنت قصه‌گویی

اسفند گذشته چهار اثر از آثار عزیز نسین به فارسی برگردانده شد. در همین مدت کمی که از انتشار این آثار می‌گذرد مخاطبان استقبال خوبی از این آثار داشته‌اند. از همین روی نشست نقد و بررسی داستان‌های طنز عزیز نسین با حضور ارسلان فصیحی و داود وفایی مترجم این آثار و رویا صدر و محمدحسن شهسواری هفته گذشته در شهر کتاب برگزار شد.
از میان این چهار اثر سه کتاب با ترجمه فصیحی منتشر شده است. فصیحی با تاکید بر این موضوع که در انتخاب داستان‌ها آنهایی را انتخاب کرده است که برای مخاطب ایرانی ملموس باشد و برای چاپ با مشکل روبه‌رو نشوند، توضیح داد: «پس از گذشت سال‌ها از اشتهار عزیز نسین در ایران، امروز می‌شود گفت که سرانجام داستان‌هایش به درستی به فارسی ترجمه شده‌اند.» همچنین وفایی مترجم رمان «بچه‌های امروز معرکه‌اند» اشاره‌ای به تاریخ ١٠٠ ساله اخیر ترکیه داشت و گفت: «از زمان فروپاشی عثمانی تاکنون، جز مقاطعی کوتاه، اختناق و فشار همواره در این کشور به‌وضوح وجود داشته است. بعد از مرگ مصطفی کمال فشار به گروه‌های مذهبی و چپ فزونی گرفت و فقط در دو دوره‌ اقتدار عدنان مندرس و تورگوت اوزال فضا کمی باز شد. حزب عدالت‌و توسعه هم کارش را با گشایش فضای سیاسی آغاز کرد، اما اکنون زندان‌های ترکیه از منتقدان
پر شده است.» او در ادامه اشاره‌ای به جایگاه عزیز نسین در میان دیگر نویسندگان ترکیه و ترجمه آثار او در ایران داشت. در همین راستا محمدحسن شهسواری، داستان‌نویس، صحبت‌هایی در ارتباط با آثار عزیز نسین مطرح کرد. سخنان شهسواری با اشاره‌ای به دیدگاه رابرت مک‌کی درباره‌ ژانرهای ادبی آغاز شد. شهسواری توضیح داد: «به باور مک‌کی کمدی فقط یک ویژگی دارد، اگر خواننده را بخنداند موفق است و اگر نخنداند ناموفق؛ بنابراین وقتی خواننده با مطالعه‌ داستانی کمدی خنده بر لب‌هایش می‌نشیند، چطور می‌توان گفت با اثر بدی روبه‌رو هستیم؟» او به کتاب «بچه‌های امروز معرکه‌اند» اشاره و تاکید کرد: «این کتاب از نظر فرم اثری موفق است.» شهسواری در ادامه اشاره‌ای به جایگاه عزیز نسین داشت و گفت: «عزیز نسین به جرگه‌ هنرمندانی تعلق دارد که هنر را برای هنر نمی‌خواهند. طنز او جنبه‌ اجتماعی دارد. او در همین کتاب کسانی را که از هنر برای هنر سخن می‌گویند تمسخر می‌کند و از دیگرسو به مخالفت با هنر ایدئولوژی‌زده می‌پردازد.» او همچنین درباره مضامین آثار نسین توضیح داد: «مضامین آثار نسین هستی‌‌شناسانه نیست و پس از مضمون‌های برآمده از عقده‌های فردی، اخلاق مهم‌ترین مضمون مورد توجه او است. نیمی از مضامین اخلاقی وی نیز درباره ریاکاری است. مضمون سوم مورد توجه نسین به حوزه روانشناسی اجتماعی بازمی‌گردد و به ناخودآگاه اجتماعی می‌پردازد.» یکی دیگر از کارشناسان حاضر در این جلسه، رویا صدر، طنزنویس و پژوهشگر عرصه‌ طنز بود. او با تاکید بر این نکته که عزیز نسین بیش از دو هزار داستان نوشته است که به طور قطع همه این آثار در یک سطح نیستند، گفت: «او در مجموع نزدیک به هفت سال از عمرش را در زندان گذرانده است. طنز نوشتن برای او کاری جدی و وسیله‌ای برای نقادی‌های اجتماعی بود. موضوع‌های او از متن زندگی برمی‌آیند و نگاهش به دنیا ساده است. طنز عزیز نسین روراست است و پیچیده نیست. او سلیس و روان می‌نویسد و می‌تواند با مخاطب عام ارتباط برقرار کند. طنز نسین طنز موقعیت است و چون چندان متکی بر کلام نیست، ترجمه‌پذیر است. طنز او گاه تراژیک می‌شود و به طنز تلخ می‌انجامد. » صدر همچنین اشاره‌ای به دیگر ویژگی‌های آثار عزیز نسین داشت و تاکید کرد: «تضاد در روند ماجرا، پایان‌بندی غافلگیرکننده و اغراق در شخصیت‌سازی از دیگر ویژگی‌های آثار نسین هستند. نسین مبدع سبک تازه‌ای در داستان‌نویسی نیست و از سنت قصه‌گویی پیروی می‌کند.»

***

همذات‌پنداری مخاطب با آثار عزیز نسین

داوود وفایی٭

من تا به حال دو کتاب از عزیز نسین به فارسی ترجمه کرده‌ام. خوشبختانه هیچ کدام با سانسور روبه‌رو نشده است. نخستین کتاب «من هم یک روز بچه بودم» خاطرات کودکی عزیز نسین بود که در سال ١٣٨٢ از سوی نشر میترا منتشر شد. دومی هم «بچه‌های امروز معرکه‌اند» نام دارد که نشر مرکز آن را اسفند ١٣٩۴ منتشر کرد. گمان نمی‌کنم پیش از انقلاب حساسیتی روی کتاب‌های عزیز نسین بوده باشد تا مجبور به سانسور شوند. اما همه می‌دانیم در آن زمان روی مطالبی که شایبه سیاسی بودن یا آگاهی‌بخشی داشتند، توجه بیشتری می‌شد و جلوی انتشارشان گرفته می‌شد. بعد از انقلاب، متاسفانه مدت زیادی مانع انتشار آثار این نویسنده پرکار ترک شدند. تعداد کتاب‌هایی که از عزیز نسین در ایران پس از انقلاب منتشر شد به ١٠ عنوان هم نمی‌رسد. این موضوع به دلیل محتوای نوشته‌های عزیز نسین نبود. نوشته‌های او در مجموع دربرگیرنده طنز اجتماعی است و مورد چندانی ندارد. جمهوری اسلامی ایران به دلیل برخی مواضع سیاسی این طنزپرداز مشهور، با نام خود عزیز نسین مشکل داشته است. کتاب‌های او در ایران پیش از انقلاب به طور عمده توسط رضا همراه ترجمه شده بود و آنهایی که برای مثال در دهه ۵٠ شمسی، ٢٠ یا ٣٠ ساله بوده‌اند این کتاب‌ها را که در قطع جیبی منتشر می‌شد، به یاد دارند. یونسکو در گزارشی اعلام کرده آثار عزیز نسین بعد از اورهان پاموک، یاشار کمال و ناظم حکمت به بیشترین زبان‌های جهان ترجمه شده است. بنابراین ما با نویسنده‌ای مواجه هستیم که چهره جهانی محسوب می‌شود.
عزیز نسین قطعا نه فقط بر ادبیات ترکیه که بر فضای ادبی کشورهای دیگر از جمله ایران هم تاثیر داشته است. در زمان او و همین‌طور پس از درگذشتش، نشریات مختلفی در طنز به پیروی از سبک نگارشی او پرداختند. او در بیان مطالب، بسیار ساده می‌نویسد؛ به نحوی که مردم از هر طیف و طبقه‌ای که باشند با آثار او ارتباط برقرار می‌کنند. ضمنا در کتاب‌ها و آثارش به مشکلات ملموس مردم می‌پردازد و این هم برای اقشار مختلف به‌ویژه قشر زحمتکش جالب توجه است. عزیز نسین در بسیاری از آثار خود به هجو دیوانسالاری و نابرابری‌های اقتصادی در جامعه ترکیه می‌پردازد و مردم با خواندن این آثار با او همذات‌پنداری می‌کنند.
او در نوع نگارش سبکی را ابداع کرده است که شاید بتوان آن را خلاصه‌نویسی یا فشرده‌نویسی نامید. چیزی شبیه کوتاه‌نویسی جلال آل‌احمد خودمان، که گاه یک کلمه را در مقام یک جمله می‌نشاند.
عزیز نسین در بیشتر زمینه‌های ادبی قلم زده است اما آثار او اغلب به طنز اجتماعی اختصاص دارد. او در مصاحبه‌ای از طنز متعهد و مسوول بحث می‌کند و می‌گوید: «معتقدم فقر و محرومیت بیش از عوامل دیگر موجب بروز طنز می‌شود. طنزپرداز باید به طبقه اجتماعی خود واقف باشد و برای رفع دردها و آلام مردم طبقه خود بنویسد.»
بیشتر کتاب‌های عزیز نسین خوشبختانه به زبان فارسی ترجمه و اغلب پیش از انقلاب منتشر شده‌اند. رضا همراه، صمد بهرنگی، ثمین باغچه‌بان و احمد شاملو از مترجمان پیش از انقلاب آثار او هستند و بعد از انقلاب هم عزیزانی مانند رسول یونان، مژگان دولت‌آبادی، قدیر گلکاریان، ارسلان فصیحی و من کارهایی را از او ترجمه کرده‌ایم.
من رضا همراه را نه دیده‌ام و نه از نزدیک می‌شناسم اما از فرد موثقی شنیده‌ام که شکل و شمایل کارهای او به آثار ذبیح‌الله منصوری شباهت داشته است. هیچ‌وقت هم ترجمه‌های او را با متن اصلی تطبیق نداده‌ام. فکر می‌کنم در این مطلب حتی اگر تردیدی هم وجود داشته باشد، لزوم برگردان دوباره و اصلاح شده آثار عزیز نسین را لازم می‌دارد. در هر صورت با پیشرفت‌های زبانی و ادبی حاصل شده در حوزه ترجمه، چه اشکالی دارد این آثار که از شهرت جهانی برخوردارند دوباره ترجمه و در شکل مناسب‌تری منتشر شوند.
 اصل کتاب دومی که با ترجمه من از عزیز نسین منتشر شده است یعنی «بچه‌های امروز‌معرکه‌اند» به زبان ترکی در دهه ۶٠ میلادی یعنی تقریبا ۵۵ سال پیش نوشته شده و بیش از ۴٠ بار چاپ شده است. من این کتاب را ١٠ سال پیش ترجمه کرده‌ام. زمان دولت قبلی بود. از طریق چند ناشر اقدام به گرفتن مجوز چاپ کردیم. مدت‌ها طول کشید تا فهمیدیم ارشاد به کتاب‌های عزیز نسین اجازه چاپ نمی‌دهد و همان چند کتاب هم که قبلا منتشر شده از دست‌شان در رفته بوده است. بالاخره عمر دولت قبلی به سر آمد و پس از چندی با نشر مرکز وارد صحبت شدم که با
روی باز از انتشار کتاب استقبال شد و مشکل مجوز هم به راحتی حل شد و کتاب خوشبختانه به شکل زیبایی به انتشار رسید.  داستان‌های کتاب از مکاتبات دو دانش‌آموز به نام احمد و زینب تشکیل شده است. آنها که زمانی هم‌کلاس بوده‌اند حالا در دو شهر مختلف زندگی می‌کنند و قرار گذاشته‌اند برای هم نامه بنویسند. این دو در نامه‌ها از وقایع تلخ و شیرینی که برای خود و خانواده‌های‌شان رخ می‌دهد، می‌نویسند و این محملی است برای عزیز نسین تا به نارسایی‌های تحصیلی آموزشی و مسائل غلط تربیتی در خانواده‌ها بپردازد و با زبان شیرین طنز از آنها انتقاد کند. استقبال از کتاب از زمان چاپش بسیار خوب بود. طوری که در ١۵ روز پایانی سال ٩۴ به چاپ سوم رسید و حالا هم به چاپ پنجم رسیده است. امروز در ترکیه اسلامگراها حاکم هستند. با وجود آنکه حاکمیت با عزیز نسین میانه چندان خوبی ندارد اما به جایگاه ادبی او اذعان دارد و برایش اهمیت قایل است. کتاب‌های او همچنان خوانده می‌شود و مرکز وقفی او فعال است. حاکمیت سیاسی امروز ترکیه با وجود تفاوت دیدگاه‌های سیاسی، نه فقط با عزیز نسین و اورهان پاموک به احترام رفتار می‌کند، بلکه درصدد بازگردان پیکر ناظم حکمت، شاعر کمونیست به ترکیه است که در شوروی مدفون است. او در سال ١٩۶٣ در حالی که به مسکو تبعید شده بود، چشم بر جهان فرو بست.
در ارتباط با عزیز نسین جالب است بدانیم در سال ١٩۴٩ ، سفارت شاهنشاهی ایران در آنکارا طی یادداشتی رسمی از عزیز نسین به وزارت خارجه ترکیه شکایت کرد که او در نوشته‌ای شاه ایران را تحقیر کرده است. نتیجه این شکایت ۶ ماه زندان برای عزیز نسین بود. ٭  مترجم

اعتماد