این مقاله را به اشتراک بگذارید
یادمان انتقادی یک شاعر
مصطفی قهرمانی ارشد
درباره احمد شاملو کتاب‌های بسیاری نوشته شده است که در این میان سهمی نیز یادنامه‌های ریز و درشتی دارند که به نیت ادای دین به این شاعر بزرگ منتشر می‌شوند، اما اغلب این یادمان‌ها جز گردآوری مطالب پراکنده‌ای که پیشتر منتشر شده‌اند، نبوده است و از این سبب بزرگترین حسن آنها به وجود آوردن بستری برای سهولت دسترسی به مطالبی بوده که به دلیل پراکنده بودن در کتاب‌ها و نشریات گوناگون کمتر امکان استفاده از آنها وجود دارد. اگرچه در این میان گاه مطالب تازه‌ای نیز در این مجموعه‌ها دیده می‌شود، اما در عمده موارد تمرکز اصلی بر باز نشر همان مطالب قدیمی است. این معضل ریشه در دشواری یافتن چهره‌های مناسب، سفارش و جمع‌آوری مطالبی است که در نوع خود پشتکار بسیار می‌خواهد، به خصوص وقتی پای نام‌های شناخته شده و معتبر به میان می‌آید.این کاری است که سعید پورعظیمی در «من بامدادم سرانجام» به خوبی از عهده آن برآمده است و به همین خاطر این کتاب به محض انتشار توجه زیادی را به خود جلب کرداست.
طرح جلد کتاب «من بامدادم سرانجام» که نشر هرمس با سروشکلی مقبول در اختیار علاقمندان قرار داده، کار زنده‌یاد ضیاءالدین جاوید است که طرح جلد شماری از کتاب‌های شاملو در سال‌های قبل و بعد از انقلاب حاصل هنر اوست. این طرح که با ارجاع به جلد کتاب «حافظ به روایتِ شاملو» ترسیم شده، زمانی به عنوان روی جلد کتاب حاضر منتشر شد که متاسفانه خود ضیاءالدین جاوید در قید حیات نیست.
«من بامدادم سرانجام» شامل یک مقدمه و شصت و پنج مقاله در هفت فصل است. مقدمه گردآورنده کتاب مدخل مناسبی برای ورود به این یادنامه است. سعید پورعظیمی با نثری خواندنی ضمن اشاره به زندگی و شعر شاملو از چرایی و چگونگی شکل‌گیری این یادنامه سخن می‌گوید. این مقدمه به روشنی از احاطه پورعظیمی بر میراث فکری و فرهنگی شاملو حکایت دارد. او در کسوت یک علاقمند به آثار شاملو ترجیح داده نگاهی دور از تعصب و جانبداری داشته باشد. پورعظیمی در این مقدمه با عباراتی اثرگذار و دقیق به تحلیل زندگی و فعالیت‌های فرهنگی شاملو پرداخته و گاه با عباراتی طنزآمیز از برخی عملکردهای شاملو انتقاد می‌کند، به عنوان نمونه: «مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها و پاره‌ای یادداشت‌ها و نامه‌هایش وجوهی از سرشت ناآرام و تحلیل‌های گهگاه هیجانی او را عیان می‌کرد؛ فی‌المثل بیرون از وطن در مواجهه با اهالی رسانه و سخنرانی در کنگره‌های ادبی، نوکِ پیکانِ بحث را به سمت مسائل سیاسیِ روز یا تاریخ مصرف گذشته نشانه رفت و فرصت‌های استثنائیِ پیش رو را از کف داد. برگزارکنندگان کنگره‌ها و جوایزِ ادبی ترجیح می‌دادند صندلیِ او در سالن خالی بماند تا مبادا ناغافل با یکی از آن بیانیه‌های آتشین، طومارِ امپریالیسمِ جهانی و استعمار و نظامِ سرمایه‌داری را یک‌ضرب در هم بپیچد! و در مراسمِ اهل فرنگ چه‌قدر معصومانه از برتری قاطع شعر معاصر فارسی به شعر جهان سخن می‌گفت!»
عناوین فصول هفتگانه کتاب بدین قرار است: «شعر رهایی است»، «کارنامۀ بامداد»، «خاطرۀ نزدیکِ قرن‌ها»، «زبان و جهان شفاهی»، «بلاغتِ محاورات»، «بادیه در کف»، «نگرانی‌های شاعر». چنانکه در مقدمه کتاب (ص ۲۶) آمده «فصل نخست شامل مقالاتی دربارۀ شعر شاملوست؛ فصل دوم نگاهی به شخصیت یا کارنامۀ فرهنگی اوست؛ فصل سوم خاطرات دوستانه است؛ در فصل چهارم محققان فرهنگ عامه به نقد و بررسی کتاب کوچه پرداخته‌اند؛ در فصل پنجم، ترجمه‌های او بررسی شده است، در فصل ششم که شامل یک مقاله است داستان‌های او بررسی شده و فصل پایانی به سخنرانی بحث‌برانگیزش در دانشگاه برکلی اختصاص دارد».
سعید پورعظیمی با وجود دسترسی دشوار به نویسندگانی که هریک در گوشه‌ای از دنیا زندگی می‌کنند، توانسته نوشته‌هایی تازه از چهره‌های برجسته را در این کتاب گردهم بیاورد. برخی از منتقدان صاحب نام ادبیات ایرانند و برخی از شاعران هم نسل، گروهی از دوستان و نزدیکان شاملو هستند و گروهی دیگر از همراهان و همکارانش در عرصه‌های مختلفی که در آن به فعالیت می‌پرداخت. در فهرست نویسندگان نامدار کتاب می‌توان به این اسامی اشاره کرد: احسان یارشاطر، أدونیس (علی احمد سعید)، اسماعیل خویی، رضا براهنی، تقی پورنامداریان، محمد قائد، فتح‌الله مجتبایی، کلاراخانس، عبدالله کوثری، محمدعلی سپانلو، سیمین بهبهانی، مرتضی کاخی، پوری سلطانی، سروش حبیبی، محمود کیانوش، علی‌اشرف درویشیان، سیاوش جمادی، جلیل دوستخواه و چهره‌هایی دیگر که مقالاتشان به‌ترتیب الفبایی در فصل‌های مختلف آمده است. حضور أدونیس، کلاراخانس، لین کافین و دراگوتین دومانچیچ چهار شاعر و نویسنده غیرایرانی نیز قابل توجه است.
از ویژگی‌های مقالات یادنامه شاملو این است که هر نویسنده در زمینۀ تخصصی خود قلم زده است؛ چنان که در فصل «زبان و جهانِ شفاهی» نویسندگان سرشناس همچون علی بلوکباشی، محمود امیدسالار و علی‌اشرف درویشیان، که متخصصان فرهنگ عامه‌اند، مقاله نوشته‌اند. در فصل «بلاغت محاورات» نیز به نام مترجمانی کارآزموده برمی‌خوریم که درباره‌ی کم و کیف ترجمه‌های شاملو نوشته‌اند. مهم‌تر از این، رویکرد علمی- انتقادی نویسندگان است؛ چنانکه به‌شیوۀ مرسوم، مقالاتی که دربارۀ شعر و زندگی و کارهای شاملو نوشته می‌شود آمیخته به ستایش‌های اغراق‌آمیز نیست.
چنانکه سعید پورعظیمی در مقدمه کتاب نوشته او ضمن دعوت از نویسندگان برای همکاری در این یادمان، از آنها خواسته که به جای تعریف و تمجید‌های مرسوم و خاطرات گفته شده، به نقد بی‌تعارف آثار شاملو بپردازند و هنگام نقل خاطره‌ها نیز به سراغ بخشی بروند که تاکنون به ملاحظات گوناگون ناگفته گذاشته شده است. این رویکرد گردآورنده کتاب، نقش بسیار زیادی در کیفیت مطالب انتقادی و تازگی نوشته‌هایی که به زندگی و خاطرات شاملو می پردازند دارد.
با این اوصاف مقاله خواندنی و تازه در این کتاب کم نیست، برای نمونه مقالۀ بلند اسماعیل خویی که بررسی خطاهای واژگانی و زبانی شعر شاملوست از مقالات آموزنده و خواندنیِ فصل بررسی شعر شاملوست. در همین بخش، امید طبیب‌زاده مقاله‌ای ارزنده و جالب توجه نوشته و به وزن منظومۀ «پریا» پرداخته است. عنایت سمیعی در مقاله‌اش به بررسی پیام‌های سیاسی شاملو در شعرهایش پرداخته است. عبدالحسین فرزاد نیز به مقایسۀ اندیشۀ شاملو و أدونیس پرداخته است و آنها را «شاعرِ جهان» نامیده است. در یکی از پانویس‌های مقالۀ ابوالفضل خطیبی جمله‌ای از مرحوم استاد ابوالحسن نجفی درج شده که به‌سادگی نمی‌توان از آن چشم پوشید: «شاملو بزرگترین شاعر ما بعد از حافظ است».
یکی از مقالات چالش‌برانگیز کتاب، مقالۀ مسعود خیام، از دوستان قدیمی شاملو است. خیام به‌صراحت بعضی آرای شاملو را نقد می‌کند و بسیاری از عملکردها و نظریات و نوشته‌های او را به باد انتقاد می‌گیرد. تاکنون مقاله و مصاحبه‌ای از نزدیکان شاملو چاپ نشده بود که بدین شکل از شاملو انتقاد کند.
از دیگر مقالات درخور تأمل کتاب، مقالۀ مرتضی کاخی است که در آن به مقایسۀ شاملو و اخوان پرداخته و از حسادت‌های اطرافیان و دوستان اخوان به شاملو پرده برداشته است و از نوشته‌های شفیعی کدکنی علیه شاملو انتقاد می‌کند.
مقالۀ حسین باقرزاده، که دربارۀ دوران سردبیری شاملو در ایرانشهر لندن است هم از مقالات خواندنیِ کتاب محسوب می‌شود. باقرزاده در این مقاله از چگونگی تأسیس ایرانشهر و آغاز همکاری شاملو با این نشریه و دلایل قطع همکاری‌اش نوشته و از عملکرد شاملو در آنجا و سخنانی که در مصاحبه‌هایش علیه مدیر آن گفت انتقاد کرده است.
مقالۀ ناصر شاهین‌پر نیز حامل اطلاعات مهمی از زندگی شاملو هنگام زندگی مشترک با طوسی حائری و سال‌های بعد از آن است.
مقالۀ دیگری که نظر نگارنده را جلب کرد مقالۀ سیاوش جمادی بود که در آن از نظرگاهی فلسفی و جامعه‌شناسانه به بررسی سخنرانی شاملو در برکلی و آرایَش دربارۀ حکیم فردوسی و شاهنامه و ماجرای گئومات و کمبوجیه و داریوش هخامنشی و تصوف و… پرداخته است. تسلط جمادی به بحث‌های جامعه‌شناختی و فلسفی موجب شده در این مقالۀ عالمانه، سخنرانی جنجالی شاملو در برکلی محققانه تبیین شود.
در پیوست‌های کتاب، در بخشی با عنوان «نظر در تو می‌کنم ای بامداد»، آلبومی از عکس‌های شاملو در چهل و هشت صفحه تدارک دیده شده، عکس‌هایی که به دوره‌های مختلف زندگی او اختصاص دارند و برخی برای اولین بار منتشر شده‌اند. پایان بخش کتاب نیز نمایه‌هاست که در سه بخش جداگانه (نام‌ها و گروه‌ها / کتاب‌ها، نشریه‌ها، فیلم‌ها و فیلمنامه‌ها / جای‌ها و مراسم) تدارک دیده شده‌اند که در مجموع جملگی بر وسواس و دقت نظر نویسنده و ناشر تاکید دارند که کوشیده‌اند «من بامدادم سرانجام» در شکلی پیراسته هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ فنی و کتاب‌پردازی به مخاطب عرضه شود. دقت و آراستگی کارهای شاملو در کتاب‌ها و مجلاتش، همواره زبانزد بوده در اینجا نیز مولف به همراه ناشر دست به دست هم داده اند تا اثری در خور نام شاملو پدید آورند.
به نقل از االف کتاب
****
«من بامدادم سرانجام»
(یادنامۀ احمد شاملو)
گردآورنده: سعید پورعظیمی
ناشر: هرمس، چاپ اول ۱۳۹۶
۸۳۲ صفحه، ۹۰۰۰۰ تومان