این مقاله را به اشتراک بگذارید
نوآر هرگز نمی‌میرد
نگاهی به کتاب «سیاه‌تر از شب» اثر جیمز نرمور/ ترجمه‌ی محمدجواد مظفریان
نیره رحمانی
سینمای نوآر اگرچه بسیار وامدار ادبیات است، اما به مراتب بخت بلندتری از آن داشته، چراکه سال‌ها زمان گذشت تا صاحب‌نظران این نوع از داستان را جزو ادبیات جدی محسوب کردند؛ برعکس فیلم نوآر که منتقدان از همان آغاز میانه خوبی با آن داشتند، بعدها هم که نظام استودیویی در آمریکا به احتضار افتاد، تاثیر این نوع فیلم‌ها را بر روی سینمایی که در حال پاگرفتن بود، می‌شد احساس کرد و خاصه تاثیر نوار و نئونوار بر آثار شاخص دهه هشتاد و نود. این دامنه تاثیرگذاری نوآر در سینما به یکی از ویژگی‌های مهم آن را در این مدیوم دلالت می‌کند و آن وجود عدم امکان ارائه تعریفی مشخص برای نوآر در سینما ست.
کتاب «سیاه‌تر ازشب» (زمینه و زمانه فیلم نوآر) اثر جیمز نرمور که با ترجمه محمدجواد مظفریان و به همت نشر مینوی خرد به بازار کتاب عرضه شده بر پایه همین ویژگی مهم شکل گرفته است که بواسطه آن همواره تشخیص فیلم نوآر از تعریف اصطلاح فیلم نوآر آسان‌تر بوده است. بسیاری از علاقمندان حرفه‌ای سینما به راحتی می‌توانند فیلم‌های نوآر را از غیر آن جدا کنند، بی‌آنکه مشخصا بتوانند تعریف درست و کاملی از آن ارائه کنند.
با عنایت به این مهم جیمز نرمور نویسنده، منتقد و استاد بازنشسته دانشگاه ایندیانا، رویکریی بسیار کارآمد به موضوع اتخاذ کرده است که می‌تواند به شکلی دقیق پاسخگوی سوالاتی باشد که در این حوزه بسیار به گوشمان خورده است: فیلم نوآر چیست؟ سبک است؟ ژانر است؟ آیا دوره‌ای در تاریخ سینما و فیلم‌سازی است؟ ویژگی‌هایش چیست؟ چگونه تعریف می‌شود؟ خاستگاهش کجاست؟ و… به این ترتیب نویسنده کتابی را پیش روی خواننده گذاشته که بی اغماض یکی از بهترین منابع در این زمینه شناخته می‌شود.
حسن کار او در این است که مطالعات و دانش‌اش تنها به حوزه تاریخ سینما محدود نمی‌شود، بلکه به تاریخ سیاسی و اجتماعی و ادبی و هنری آمریکا نیز احاطه بسیار دارد. به مدد همین دانش است که می‌تواند اصطلاح نوآر را با نگاهی پدیدارشناسانه در بستر تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی آمریکا و تاثیر آن بر جریان‌های ادبی و هنری مورد توجه قرار دهد. چنانچه مترجم در مقدمه کتاب می‌نویسد: «با قرار دادن اصطلاح نوآر در "زمینه" ها و "زمانه" های گوناگون، آن را "مسئله‌دار" و به نوعی "پدیدارشناسی" می‌کند.»
نگاه جیمز نرمور در این پژوهش معطوف است به آمریکا، چرا که به درستی و با تاکید بر این واقعیت که نوآر از آمریکا آغاز شده شکل گرفته است. پس چگونه است که ژانری که خاستگاهش آمریکاست، با واژه‌ای شناخته می‌شود که از دل زبان فرانسه بیرون آمده است؟ خود نوآر اگرچه از ترکیب داستان پلیسی و جنایی امریکایی با مایه‌های رئالیستی (هارد بویلد) و ویژگی‌های اکسپرسیونیم آلمان در آمریکا زاده شد، اما این اصطلاح (نام آن) توسط منتقدان پیشرو فرانسوی که کاشف بسیاری از جنبه‌های ارزنده مغفول مانده در سینمای آمریکا بودند، شکل گرفت؛ منتقدانی که چهره‌های شاخص آنها در کایه دو سینما جمع بودند و نقش مهمی در شناسایی و تبیین شاخصه‌های نوآر در دهه‌های بعد از خود داشتند. سینمایی که یکبار با فروپاشی نظام استودیویی به احتضار افتاد و بعد همزمان با سینما پست مدرن دوباره زاده شد.
سیاه‌تر از شب در هشت فصل نوشته و در آخرین سال‌های قرن بیستم (۱۹۹۸) منتشر شده است، علاوه بر مقدمه کوتاه مترجم، مقدمه تقریبا بلندی نیز به قلم نویسنده کتاب در ابتدای آن آمده که پس از بازنگری و ویرایش کتاب در سال ۲۰۰۸ به آن افزوده شده است و تصویری کلی از اهمیت بحث که او آن را نوعی «نوآروارگی» می‌خواند و رویکردی که به این حوزه داشته است در رهگذر محتوای فصول مختلف کتاب به خواننده ارائه می‌کند.
جامعیت نگاه جیمز نرمور به فیلم نوآر در اثر حاضر، به گونه‌ای است که متن کتاب می‌توانست تفضیلی به مراتب بیش از این داشته باشد. چرا که در عین حال شیوه‌های مختلف نگریستن به فیلم نوآر آمریکایی را نیز از نظر دور نداشته و در طول کتاب تببین کرده است.
قوت کار او از آنجا مایه می‌گیرد که صرفا به روایت تاریخی ماجرا بسنده نمی‌کند، بلکه زمینه‌ها و بسترهای شکل‌گیری هر آنچه به فیلم نوآر مرتبط می‌شود، از منظر اندیشگانی مورد واکاوی قرار می‌دهد و از این سبب روندی از چگونگی شکل‌گیری جریانی سینمایی که ریشه در مسائل فرهنگی و تاریخی با پارامترهای سیاسی و اجتماعی است به خواننده ارائه می‌کند. او به خواننده نشان می‌دهد که درکش از نوآر نه تنها معلول میانجی‌گری خود فیلم‌ها و مطالعه مطالب سینمایی، بلکه حاصل تمام آن چیزهایی است که رسانه‌های عصر اطلاعات به انحاء مختلف در اختیار ما قرار داده‌اند. بر این اساس می‌توان گفت جیمز نرمور به خواننده کتاب امکان آن را می‌دهد که با مسلح شدن به دانستنی‌های تاریخی و تحلیلی این حوزه نهایتا دریافت خود را از ماجرا داشته باشد.
به گمان من کتاب سیاه‌تر از شب نه صرفا در مقام تحلیل فیلم نوآر که در جایگاهی اثر روشمند در پرداختن به یک موضوع فرهنگی و هنری ژنریک که از وقایع تاریخی، سیاسی و اجتماعی مایه گرفته می‌تواند به عنوان الگویی در پژوهش نیز مورد توجه قرار بگیرد.