نگاهی به «کافکا در کرانه»، اثر هاروکی موراکامی

هاروکی موراکامی در یکی از مصاحبه‌هایش می‌گوید: «به نظرم کسانی که در رویاهای من سهیمند، می‌توانند از رمان‌هایم لذت ببرند.»

من اما از «کافکا در کرانه» لذت نبردم؛ لابد چون در رویاهای موراکامی سهیم نبودم.

نخستین برخورم با موراکامی بر می‌گردد به خرداد ٨۴ که داستان کوتاهی از او خواندم در ماهنامه فرهنگی هنری «هفت» با برگردان فرشید عطایی: «تونی تاکیتانی». سپس در حوالی اسفند ٨٧ بود که دوستی «کجا ممکن است پیدایش کنم» را از روی لطف به من داد و بالای صفحه سفید عنوان کتاب، تقدیم نامچه‌ای به‌زعم خود مرقوم فرمود: «این کتاب فوق‌العاده است؛ چرا تو نخوانده‌ای؟!» کاملا حق با او بود. چون وقتی کتاب را خواندم، آن وقت خودم از خودم گله کردم که چرا زودتر سروقت هاروکی موراکامی نرفته بودم. به نظرم نویسنده‌ای با استعداد آمد که مواد و مصالح ایده‌اش را در قالب داستان کوتاه به خوبی ورز می‌دهد. طبیعی بود که همچون بسیاری دیگر به او علاقه‌مند شوم و شاید حتی تا حدودی شیفته. از آن پس مطلبی نبود که درباره این نویسنده نوظهور ژاپنی در جراید ببینم اما به سادگی از کنارش بگذرم. باید حتما می‌خواندم بلکه نکته تازه‌ای درباره او دستگیرم شود؛ یا مبادا از دانستن موضوعی که به وی مرتبط می‌شد، غافل بمانم. بی‌اعتنایی به موراکامی جایز نبود. تا این‌که «کافکا»‎یش در‌آمد و خب، ترجمه مهدی غبرائی را ابتیاع کردم. البته نه بلافاصله که در فرصتی مقتضی بالاخره نشستم تا بخوانمش. مقدمه مترجم جای چون و چرا باقی نمی‌گذاشت که با شاهکاری بی‌بدیل طرف هستم و کدام شاهکاری است که از همان شروعش مرا مسحور خود نکرده و به ستایش از خویش برنینگخته باشد؟ با این حال، پسری زاغی نام در همان ابتدا زد تو ذوقم؛ بدجوری هم زد. طوری که ناگزیر شدم به ذوق خودم شک کنم. به هر حال من داشتم رمانی را می‌خواندم که چاپ اول آن با استقبال شدید جامعه ادبی ژاپن همراه بود و طی دو ماه نخست، دویست هزار نسخه از آن در همان زادگاه نویسنده به فروش رفته و موفقیتش تکان دهنده و بی‌نظیر بود. حتی پس از ترجمه به انگلیسی توسط فیلیپ گابریل و انتشارش در آمریکا و متعاقب آن توزیع جهانی‌اش، فقط در طول یک ماه ۴٣٢ نقد در جراید معتبر آمریکا و انگلستان برایش نوشته شد و نویسنده با ٧۴ درخواست گفت‌وگو مواجه شد که فقط توانسته بود به ١٣ مورد پاسخ مثبت بدهد و …. اصلا در خود ایران هم که کمتر کسی کتاب می‌خواند، به فاصله کمی آن هم با سه ترجمه و چندین چاپ به بازار آمده و بسیار مورد توجه قرار گرفته بود! بدین ترتیب، جا داشت که به ذوق – یا بهتر بگویم همان سرسوزن ذوق – خود شک کنم.

پیش خودم فکر کردم که واقعا شاید رمان را نمی‌فهمم. اتفاقا موراکامی در مصاحبه کوتاهی که در آغاز «کافکا در کرانه» درج شده، کلید فهم رمان تقریبا ۶٠٠ صفحه‌ای‌اش را در چندبار خواندن آن می‌داند. هر چند که البته اذعان می‌کند: «این شاید یک جور خودپسندی به نظر برسد، اما حقیقت دارد. می‌دانم مردم گرفتارند – و تازه بسته به آن است که دلشان بخواهد – اما اگر کسی وقت داشته باشد، پیشنهاد می‌کنم رمان را بیش از یک بار بخواند. در بار دوم خواندن خیلی چیزیها روشن می‌شود. البته من هنگام بازنویسی بارها آن را خوانده‌ام و هر بار نم نمک اما به‌طور قطع همه چیز برایم روشن‌تر شد.»

این بود که دو سه فصل آغازین کتاب را چند بار دیگر هم می‌خوانم؛ اما تفاوتی نمی‌کند. نتیجه کماکان همان و شاید حتی بدتر از آن است. تا جایی که تردید می‌کنم چگونه ۶۰۰ صفحه را با این سبک و سیاقی که هیچ چنگی به دل من بی‌ذوق نمی‌زند، بخوانم؛ آن هم صرفا به خاطر این‌که «کافکا در کرانه» ‌به شکل فوق العاده‌ای در جهان گل کرده  و … اما به هر والزاریاتی که هست، می‌خوانم و بالاخره تمامش می‌کنم؛ راحت بگویم از شرش خلاص می‌شوم!

علی‌رغم همه آن ستایش‌ها و تعریف و تمجید‌هایی که درباره این «شاهکار» موراکامی خوانده و شنیده‌ام، به‌ تصور من نه تنها کتابی خواندنی، جذاب و پرکشش نیست، بلکه اتفاقا رمان بدی هم هست. اگر محض کنجکاوی و یا به هر علت دیگری، فصول افتتاحیه «کافکا در کرانه» را چندبار خواندم، اما یقین دارم که دیگر هرگز رغبت نمی‌کنم این رمان قطور را دوباره بخوانم و با جان آپدایک هم که فراوان دوستش دارم، موافق نیستم که معتقد است: «همه جذابیت رمان کافکا در کرانه به این بر‌می‌گردد که نویسنده در پس خلق یک ترانه زیبا به تقبیح جنگ می‎پردازد؛ اثر لایه‌به‌لایه که نیاز چندباره خوانی را در خواننده زنده نگه می‌دارد.»

من به این نتیجه رسیده‌ام که موراکامی در داستان‌های کوتاه و ایضا مصاحبه‌های خواندنی‌اش فوق‌العاده ظاهر می‎شود؛ اما به گمانم در رمان‌نویسی به گونه‌ای باور نکردنی کاملا ناشیانه و سردستی عمل می‌کند. طوری که انگار می‌خواهد بچه گول بزند. «کافکا در کرانه» ‌تمثیل‌واره‌ای است آبکی که جا نمی‌افتد؛ استعاره‌ای بغایت ضعیف.

هاروکی موراکامی ظاهرا یکی از تخصص‌هایش این است که از کیسه دیگران خرج کند و این کارش را نه تنها پنهان نمی‌کند، بلکه حتی بسیار مصر است آن را مؤکد سازد.

می‌گویند ردپا یا تأثیر بسیاری همچون فروید، یونگ، سوفوکل، سلینجر، فرانتس کافکا و نیز هزار و یک شب را می‌توان در «کافکا در کرانه» ‌دید یا مثلا از ایده لابیرنت (هزار تو) و ایده غیبت (فقدان) صحبت به میان می‌آید.

بله، او نویسنده‌ای است که از عناصر غربی به‌عنوان بخشی از مصالح کارش سود می‌جوید. ارجاعات فراوان به موسیقی و ادبیات و کلا مظاهر تمدن غرب – مثلا همچنان که کنزا بورواوئه به شدت بر او خرده می‌گیرد: نفوذ فرهنگ پاپ آمریکایی و نمادهای آن همچون مک دونالد- باعث می‌شود، نوشته‌های او از دیگر قلمزنان ژاپنی متمایز و متفاوت باشد و … خب، بله، در این باره تردید نیست. اما این‌ها صرفا وجوه مشخصه یک نویسنده است که هنوز کمترین ربطی به جایگاه ادبی وی ندارد.

آن‌چه که عیان است در انبان ادبی موراکامی به ندرت ممکن است با کشف تازه‌ای مواجه شویم. در مقابل اما اطلاعات کامل و نه لزوما دست اولی به ما می‌دهد و این چیزی است که خودش هم بدان اشاره دارد: «وقتی رمانی می‌نویسم، همه اطلاعات درونم را به نمایش می‌گذارم.»

وفور اطلاعات هنری، تاریخی، اجتماعی و… شاید حتی دغدغه انطباق عملی آن با واقعیت بیرونی اتفاقا موضوعی است که اگرچه از دانش و اشراف اطلاعاتی نویسنده حکایت دارد، اما من به شخصه دیگر است احساس خوشایند را ندارم که مثلا دارم رمانی را می‌خوانم که در حقیقت قرار است با دروغ‌هایی بغایت زیبا مرا مجاب کند. گیرم که در این رمان حتی مردی هم باشد که زبان گربه‌ها را می‎فهمد، باران‌سازی می‌کند و از آسمان نیز ماهی می بارد ووو…. با این همه، موراکامی خود صادقانه و در عین فروتنی درباره خودش می‎گوید: «راستش چندان از معنای پست مدرنیسم سر در نمی‌آورم، اما این احساس را دارم که کاری که درصدد انجام دادن آنم کمی با دیگران فرق دارد. به هر حال دوست دارم نویسنده‌ای یکتا باشم که با همه فرق دارد. می‌خواهم نویسنده‌ای باشم که داستان‌هایی بی‌شباهت به دیگران تعریف می‌کند.»

از طرفی، مدافع پروپا قرصش جان آپدایک هم نویسنده «کافکا در کرانه» را یکی از قوی‌ترین نویسندگان جهان می‌دانست که می‌تواند برای تقویت حس بدگمانی خواننده دست به هر کاری بزند؛ مؤلفی که قادر است در هر پیچ، داستانی دیگر خلق کند، بی‌آن‌که تسلسل داستان از میان برود. همو درباره «کافکار در کرانه» نوشته‎است: «داستان این رمان را باید از نظر جذاب بودن با داستان‌های نویسنده بزرگ ژاپن – کوبه‌آبه – مقایسه کنیم؛ نویسنده‌ای که تصویرگر سورئالیسم بود، اما همیشه به فرم‌های رئالیستی فکر می‌کرد.»

بله، این‌ها و بیش از این‌ها را خود موراکامی یا جان آپدایک و دیگران و امثالهم گفته‌اند و همچنان هم می‌گویند. من اما نمی‌دانم، به راستی نمی‌دانم که چرا با کافکای به‌زعم موراکامی، که در نظرم صرفا رئالیسمی نچسب و سورئالیسمی نازیبا جلوه می‌کند، نمی‌توانم ارتباط برقرار سازم. من نمی‎توانم در رؤیاهای موراکامی سهیم باشم. شاید چون شم موراکامی خوانی ندارم: شاید اصلا دیگر از درک ذوق زمانه عاجزم: نمی‎دانم!