این مقاله را به اشتراک بگذارید
این روزها «عقاید یک دلقک» از محبوب ترین رمان های بازار کتاب ایران است. اگر اهل کتاب باشید و این رمان را نخوانده باشید؛ حتماً وصف این «رمان» را شنیده اید.
محمودرضا حائری
این روزها «عقاید یک دلقک» از محبوب ترین رمان های بازار کتاب ایران است. اگر اهل کتاب باشید و این رمان را نخوانده باشید؛ حتماً وصف این «رمان» را شنیده اید. آثار هاینریش بل به فارسی مکررا ترجمه شده و مورد استقبال اهل کتاب ایران است هر چند که کیفیت اکثر آثاری که از بل به فارسی ترجمه شده چندان مطلوب نیست.
«هاینریش بل پیش از آن که نویسنده شود، القاب دیگری هم داشت: شورشی، خیالباف، دیوانه و… به‌ویژه وقتی در ۲۰ سالگی دوره‌ی آموزشی "کتابداری"اش را ناتمام گذاشت تا نویسنده شود، پدرش که روی درآمد آتی پسر به عنوان کمک‌خرج خانه حساب کرده بود، از او به کلی ناامید شد.» این خیالباف و…. در سال ۱۹۷۲ دومین آلمانی پس از توماس مان بود که جایزه ادبی نوبل را دریافت کرد. و از مهم ترین نویسندگان پس از جنگ جهانی دوم آلمان شد.
هاینریش بل در سال ۱۹۱۷ در شهر کلن به دنیا آمد. دوران کودکی اش با مسائل ناشی از جنگ و دگرگونی های اجتماعی پس از آن آمیخته بود. خانواده ی بل کاتولیک بود. آموزش کاتولیکی او در خانه و مدرسه چنان تأثیر بر ذهن او گذاشت که ارزش های کاتولیک بخش جدایی ناپذیری از آثار او شد. هرچند که از عنوان «نویسنده کاتولیک» بیزار بود و در اواخر عمر خروج خود از کلیسای کاتولیک را اعلام کرد.
بل در سال ۱۹۳۷ پس از فراغت از تحصیل سر درگم بود و نمی دانست که چه راهی را در زندگی در پیش بگیرد. فقط این را می دانست که می خواهد نویسنده شود. از هفده سالگی این حرفه او را به خود جذب و مشغول کرده بود. تمام نوشته های دوران نوجوانی او در بمباران کلن از بین رفت. او در سال ۱۹۳۸ شاگرد کتاب فروش شد. تجربه ی این دوران از زندگی او در رمن «سیمای زنی در میان جمع» منعکس شده است.
بل در طول جنگ و در جبهه‌ی شرق چند بار زخمی شد، از پادگان فرار کرد و با جعل برگه‌های عبور خود را به غرب رساند. در آنجا نه آزادی بلکه اسارت به دست آمریکایی‌ها در انتظارش بود. پس از آنکه سرانجام از زندان آمریکایی‌ها آزاد شد، با همسرش در شهر کلن، شهری که ۸۰ درصدش در اثر جنگ ویران شده بود، اقامت گزید.
بل نخستین سال‌های پس از جنگ را در فقر گذراند. این فقر بحران زا تا سال ۱۹۵۱، هنگامی که این نویسنده‌ی تازه کار اولین جایزه ی ادبی اش را به‌خاطر نوشتن داستان «گوسفندهای سیاه» از «گروه ادبی ۴۷» دریافت کرد، همچنان ادامه داشت.
در آن زمان فقر، گرسنگی، مرگ، فلاکت‌های ناشی از جنگ، ویرانی، وضعیت سربازان از جنگ بازگشته و… دستمایه‌هایی از این قبیل خمیرمایه‌ی داستان‌ها و رمان‌های او را می ساختند؛ مضامینی که نسل جنگ زده ی آلمانی ترجیح می داد آن ها را به دست فراموشی بسپارد تا آنکه در ادبیات هم علاوه بر زندگی روزمره با آن ها درگیر شود.
اولین داستان‌های بل در سال ۱۹۴۷ به چاپ رسیدند. او با انتشار کتاب «قطار به موقع رسید» در سال ۱۹۴۹مشهور شد.
«با آن که بل به صراحت جنایات ملت آلمان را قبول داشت، اما هرگز پذیرای اندیشه ی «جرم جمعی» نشد. او شخصاً اعمال فردی انسان دوستانه ی بسیاری از هموطنانش را به چشم دیده بود و حاضر نبود آن ها را، یکجا و از دم محکوم کند. او می دانست آلمانی های بسیاری، همچون خانواده ی او و دوستانش، از همان آغاز با ناسیونال سوسیالیسم مخالف بوده اند. با این حال وی در آثارش هرگز از شماتت هموطنانش باز نایستاد. آثار او یادآوری مدام جنایت هایی است که هرگز نباید فراموش شود.»
«بل موفقیت ادبی خود را مدیون رنگ انسان‌دوستانه و فضای عاطفی آثارش است. او هر چند در تمام کتاب‌های خود به «روی سیاه زندگی»، به نابسامانی‌های اجتماع و ناهنجاری‌های روزگار می‌پردازد و قهرمانانش را اغلب از میان «بازندگان جامعه» انتخاب می‌کند، با این‌حال آثارش آیه‌‌های یأس و ناامیدی نیستند، چون اغلب از میان تصویرهای پرخوف و فضای پر تنش داستان‌ها، ناگهان دستی ظاهر می‌شود و به قهرمان فلک‌زده‌ی آن، سیگار یا تکه‌نانی تعارف می‌کند.»
هاینریش بل در طول زندگی ۶۸ ساله‌ی خود، بیش از ۲۰ رمان و داستان کوتاه و تعداد بیشماری مقاله از خود به‌جای گذاشت. بل در روز ۱۶ ژوئیه ۱۹۸۵ چشم از جهان فروبست. «در مرگ او حتی دشمنانش عزادار شدند، دشمانش نیز به او احترام می گذاشتند- البته نه صرفاً به خاطر دستاوردهای ادبی اش، بلکه بیش تر به دلیل آزادگی و انصاف افسانه ای اش.»
در عقاید یک دلقک قهرمان اصلی رمان «هانس اشنیر» بازیگری افسرده وغمگین است که نه تنها دچار مشکلات مالی است، بلکه پایش هم در آخرین اجرایش مجروح شده و از همه بدتر در سوگ از دست دادن عشقش، ماری می‌گرید که پس از ۶ سال زندگی آزاد با او دوباره به حلقه‌ی مذهبی‌های کاتولیک پیوسته است.
هانس برای تسلای خود به الکل رو می‌آورد، با آن که به خوبی می‌داند، «دلقکی که به مشروب پناه ببرد، خیلی زودتر از یک شیروانی‌ساز مست سقوط خواهد کرد.»
زمانی که در سال ۱۹۷۲ آکادمی سوئد جایزه نوبل را به بل داد، رمان «سیمای زنی در میان جمع» را اثر ممتاز و شایسته ی ستایش دانست و آن را جامع آثار بل خواند. قهرمان داستان «لنی» زنی است معصوم، اما جامعه به چشم زنی هرزه به او نگاه می کند.
منتقد ادبی معروف آلمان، مارسل رایش رانیسکی، درباره‌ی او گفته است، بل «شخصیتی فرای یک شاعر» بود. او به «انسان خوب کلن» معروف شد، چون همواره به هواداری از انسان‌های ضعیف و تحقیر و توهین‌شدگان برمی‌خاست.