این مقاله را به اشتراک بگذارید
نگاهی به «بیچارگان» اثر فئودور داستایفسکی
به مناسبت انتشار ترجمه تازه‌ای از آن توسط نشر چشمه
حمیدرضا امیدی‌سرور
برای جوانی که شیفته گوگول بود و در ابتدای راه نویسندگی از سبک کار این چهره نامدار ادبیات (به ویژه از داستان شنل) تاثیر گرفته بود؛ هیچ تشویقی بهتر از این نمی توانست باشد که او را گوگول آینده روسیه بخوانند… به همین دلیل بود که داستایفسکی این جریان را «شعف‌انگیزترین لحظه حیاتش» می‌نامید. ماجرا اینطور اتفاق افتاد: داستایفسکی جوان زمستان ۱۸۴۵ را به نوشتن نخستین رمانش «بیچارگان» گذراند. وقتی این رمان کوتاه آماده شد داستایفسکی نسخه دستنویس آن را به دوست و همخانه‌اش گریگاروویچ داد که او نیز آن را نزد کراسوفِ شاعر برد. آنها تمام شب را یک نفس به خواندن «بیچارگان» گذراندند و چنان تحت تاثیر قرار گرفتند که سپیده‌دم داستایفسکی را از خواب بیدار کردند تا به او برای شاهکاری که نوشته تبریک بگویند. نکراسوف با این باور که گوگول تازه‌ای ظهور کرده، او را نزد بلینسکی برد و آن منتقد مشهور نیز نظر نکراسوف را تأیید کرد. بلینسکی در دیدار با داستایفسکی گفت: ای جوان فکر نکنم با بیست سال سن، خودت بدانی چه اثر مهمی نوشته ای!
«بیچارگان» اولین رمان داستایفسکی است، رمانی که جایگاه او را به عنوان داستان نویسی مستعد و آینده دار تثبیت کرد. رمانی که در دوره نخست داستان‌نویسی او، یعنی پیش از زندانی و محکوم شدن داستایفسکی به اعدام نوشته شده بود. اگرچه حکم اعدام او درلحظه آخر به اجرا درنیامد، اما این رویارویی با مرگ تاثیری عمیق بر روح و روان داستایفسکی گذاشت که در شکل گیری جهانبینی فکری او در سالهای پس از آن بسیار تاثیر گذار بود.
«بیچارگان» باوجود تفاوتهایی که با شاهکارهای معروف داستایفسکی دارد، از ارزشهای محتوایی و ادبی خاص دوره اول کار داستایفسکی بهره می‌برد که سوای لذت و جذابیتی که برای علاقمندان آثار داستانی کلاسیک می تواند داشته باشد، برای شناخت داستایفسکی و دگردیسی های سبک کار او نیز دارای اهمیت است.
«بیچارگان» در سالهای دور و نزدیک با ترجمه های متفاوتی به فارسی برگردانده شده است. اما به تازگی نشر چشمه ترجمه‌ی تازه‌ای از آن راکه توسط آرزو آشتی جو انجام شده به علاقمندان فارسی زبان ادبیات ارائه کرده است. این رمان که در مجموعه ادبیات کلاسیک نشر چشمه منتشر شده، برگردانی است با زبان معیار مخاطب این روزگار که شسته ورفته و خوشخوان ارائه شده است. افزون براین به انتهای کتاب نوشته‌ای از ویکتور شکلفسکی پیوست شده که متنی پرمایه و خواندنی در نقد و معرفی رمان بیچارگان محسوب می‌شود. این متن فصل اول کتابی است به قلم شکلوفسکی با نام «موافق و مخالف» (یادداشتهایی درباره داستایفسکی) که بخش مربوط به رمان بیچارگان از آن انتخاب و ترجمه شده است.
رمان «بیچارگان» رمانی است که به سبک مکاتبه ای نوشته شده است، درواقع کل رمان از طریق نامه‌هایی که دو شخصیت اصلی برای هم می‌نویسند، روایت می شود. مردی مسن به نام «ماکار آلکسییویچ» و دختری بسیار جوان به نام «واروارا آلکسییونا» که در همسایگی یکدیگر زندگی می کنند، رابطه عاشقانه‌ی توام با احترامی را آغاز کرده اند که صرفا در حد همین نامه نگاری‌هاست که برای پنهان ماندن از دید دیگران از توسط یک مستخدمه برای یکدیگر نامه می فرستند. در نامه‌ها از تنگدستی آنها بسیار سخن گفته می‌شود و هم چنین خاطراتِ کودکی سخت دختر، مرگ نزدیکانش و اوضاع و احوال نامساهد پیرمرد که با نسخه نویسی روزگار می گذراند، روایت می شود. رمان اگرچه در مجموع اثری رئالیستی محسوب می‌شود اما اوضاع احوال دشوار دو شخصیت و بیان تاثیرگذار داستایفسکی از سختی و ملال حاکم بر روح زندگی آنها، «بیچارگان» را تا مرز اثری ناتورالیستی پیش می برد. وجوه ناتورالیستی رمان زمانی که نویسنده در تلاش است که اختلاف طبقاطی حاکم بر جامعه روس را در معرض دید مخاطب قرار دهد، شکلی محسوس به خود می گیرد.
در رمان بیچارگان «ماکار آلکسییویچ» شخصیتی در هم شکسته و دردمند است که بدون آنکه بهره ای مادی از زندگی داشته باشد به پیری رسیده است. او نمونه مردانی در آثار اولیه داستایفسکی است که در پی یافتن درمانی التیام بخش برای دردهای جسمی و روحی خود هستند و آن را تنها در وجود زنانی جوان می یابند. اما افسوس که افقی برای رسیدن به این زنان در آینده آنها دیده نمی شود. اتفاقی که سالهای سال بعد برای خود داستایفسکی هنگام آشنایی با آنا گریگوریونا افتاد و زندگی شخصی و حرفه‌ای اش را دگر گون ساخت.
انتشار «بیچارگان» شهرتی بزرگ اما مستعجل را برای داستایفسکی به همراه داشت. او در نامه هایی که به برادرش نوشته با شور و شوق بسیار از این شهرت غیر منتظره سخن گفته است. این اتفاق مشوقی قوی برای داستایفسکی بود تا با اعتماد به نفس بیشتر نوشتن را ادامه دهد. اما از بد حادثه آثار کوتاه بعدی او چندان به مذاق بلیتسکی خوش نیامد. اما چه باک نویسنده جوان پوست می‌انداخت تا آن نابغه‌ای بزرگ ازدل آن بیرون آید.
«بیچارگان/ نویسنده: فئودور داستایفسکی / مترجم: آرزو آشتی جو/ ناشر: چشمه، چاپ اول / ۱۴۰۲/ ۱۹۶ صفحه، ۹۸۰۰۰ تومان
الف کتاب